Erməni dövlətinin yaradılması: Osmanlı arxiv sənədləri-2
(Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaradılmasının kilid sənədi kimi təqdim olunan Azərbaycan nümayəndələrinin Ənvər paşaya 1918-ci il 23 may tarixli müraciətinin mətninə yeni baxış...)
Cümhuriyyətin 100 illiyi münasibətilə həmin dövrə aid, mənim koordinasiyam və ön sözlərim ilə, Osmanlı arxiv sənədləri və mətbuatı üzrə üç toplu hazırlandı. Sənəd və materialların Osmanlıca olması nəzərə alınaraq, onların İstanbulda çap edilməsi qərara alındı. Mən deyərdim ki, böyük bir kollektivin olduqca gərgin zəhməti hesabına bu topluların (Birinci Dünya savaşı ve Azerbaycan; Azerbaycan Cümhuriyyeti və Azerbaycan Cümhuriyyeti Osmanlı basınında. Ön söz K.Şükürov, hazırlayanlar Q.Şükürov, V.Qafarov) bir-birinin ardınca, elə 2018-ci ildə İstanbulda işıq üzü görməsinə nail olundu. Bu topluların və Cümhuriyyətə aid digər nəşrlərin Bakıda geniş təqdimatı da keçirildi.
Tarixçilər yaxşı bilir ki, əsl yaradıcı iş sənədlər əldə edildikdən sonra başlayır. İlk mərhələdə, sənədlərin çapa hazırlanması və ön sözlərin yazılması prosesində onlar, necə deyərlər, süzgəcdən keçirildi, təsnifatı aparıldı və s. Bu toplularda nəşr edilmiş sənədlərin müəllif hüququ (bu həmin toplularda da qeyd edilib) nəşriyyata məxsus olduğundan, bu sənədlər üzərində iş ikinci mərhələyə keçdi. Bu sənədlər əsasında dövrə aid yeni tematik toplular hazırlandı.
Onlardan biri “OSMANLI İMPERİYASI VƏ ERMƏNİ DÖVLƏTİNİN YARADILMASI” adlanır. Topluda bu və ya digər dərəcədə həmin tematikaya aid olan 261 sənəd əks olunub və hələlik, əlyazması hüququnda istifadəyə hazırlanıb. Münasib imkan yaranan kimi onu geniş oxucu kütləsi üçün, sosial şəbəkə və ya digər vasitə ilə, təqdim etmək də mümkündür.
İndi isə yuxarıda qeyd etdiyim topluların birindən-“Azerbaycan Cümhuriyyeti. 1918-1920. Osmanlı arşiv belgeleri. İstanbul, 2018” toplusundan prinsipial əhəmiyyətə malik olan 10 sənədi (həmin topludakı sıra sayı və səhifəsi ilə) sizə təqdim edirəm. Bu sənədləri Word-də təqdim edirəm ki, istənilən şəxs onunla ətraflı tanış ola bilsin, üstündə qeydini aparsın və s.
Bu sənədlər Osmanlıca olduğu üçün bəzi istifadəçilər elə düşünə bilər ki, ondan istifadə çətindir. Təbii ki, burada həqiqət var, lakin bu çətinliyi aradan qaldırmaq mümkündür. Türkiyənin müvafiq qurumları tərəfindən belə bir çətinliyi aradan qaldırmaq üçün hər cür tədbir görülüb. İnternet resurslardan Osmanlıca-türkcə və s. lüğətlər vasitəsilə bu sənədləri müasir türkcəyə çevirmək olur.
Bununla eyni zamanda, sənədlərdən istifadə edərkən ən mühüm mənbəşünaslıq tələblərinə də əməl edilməlidir, yəni mənbənin mənşəyi və s. nəzərə alınmalıdır. SƏNƏDDƏ BELƏ YAZILIB DEYƏ, O MÜTLƏQ ELƏDİR MƏNTİQİ DOĞRU DEYİLDİR. Məsələn, Osmanlı dövlətinin Batum konfransındakı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy yazır ki, müsəlman nümayəndələr yanıma gəldi və belə dedi. Bunun doğru olmasına əmin olmaq üçün gərək onun söylədikləri digər mənbə ilə təsdiq olunsun. Əgər, bu mümkün deyilsə, Xəlil bəyin fikrini olduğu kimi qəbul etmək olmaz.
Təqdim etdiyim sənədlərə geniş şərh yazmağa ehtiyac görmədiyim üçün, onlardan rahat istifadə məqsədi ilə diqqət verilməsi vacib olan yerləri mətnin digər hissələrindən fərqləndirməkdən ötəri böyütmüş və kursivlə ayırmışam. Bildirmək istəyirəm ki, sənədlərə verilmiş xülasə onu nəşrə hazırlayanlara aiddir. Diqqətli oxucu bu xülasələrin sonradan necə fərqli şəkildə interpretasiya edilməsini də müqayisədə asanlıqla müəyyən edə biləcəkdir.
Sonda bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Təqdim edilən səndələrdən 39 (GENCE VE ERİVAN MURAHHASLARININ TALAT PAŞA’YA MÜRACAATLARI), 53 (AHMED AĞAOĞLU VE ALİ BEY HÜSEYİNZADE’NİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI) və 57 saylı (AZERBAYCANLI SİYASİLERİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI) olanlar azərbaycanlılara aiddir.
Beləliklə, bir məşhur misalda deyildiyi kimi bu daş, bu da tərəzi...
Sənədlər və şərhlər
39 saylı sənəddə ermənilərin Azərbaycan bölgələrində törətdikləri zülmdən bəhs edilır. 1918-ci ilin ilk aylarında sadəcə İrəvanda 130-a yaxın kəndin dağıdıldığı bildirilir. Sənəddə göstərilir ki, ermənilər gələcək hüdudlarını indidən çəkərək, bu hüdud daxilində təşkil edəcəkləri Ermənistan içərisində ermənilərdən başqa heç kimi buraxmaq istəmirlər və s. Bu sənəddə erməni dövlətinin yaradılması prosesində ermənilərin fəaliyyətinə diqqəti çəkmək istəyirəm. Ümumiyyətlə, erməni dövlətinin yaradılmasında Osmanlı imperiyası ilə birgə, böyük dövlətlərdən bəhs etməklə yanaşı, ermənilərin özlərinin, xüsusilə də gürcülərin roluna ayrıca fikir verilməlidir.
No. 39
GENCE VE ERİVAN MURAHHASLARININ TALAT PAŞA’YA MÜRACAATLARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.143-144)
ÖZET
[13-14 may 1918]
Gence ve Erivan Müslüman Millî Şuraları temsilcileri tarafından Sadrazam Talat Paşa’ya gönderilen istidanamede Nahçıvan, Ordubad, Karabağ ve Erivan’daki Ermeni mezaliminden bahsedilmektedir. Verilen bilgilere göre, Kafkasya’daki anarşi karşısında Kafkasya Hükümeti’nin muktedirsizliği yüzünden Ermeni çeteleri Müslüman köylerini yağma ve tahrip etmekte, ahalisini katletmektedir. Mesela, 1918’in ilk aylarında sadece Erivan’da 130 civarında köy tahrip edilmiştir. İstidanamenin son kısmında adı geçen bölgelerin ahalisini temsilen Osmanlı Hükümeti’nde yardım talep edilmektedir.
TRANSKRİPSİYON
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Mahrec : Batum
Numara : 703
Târîh : 14 Mayıs [13]34
81
Sadrazam Talat Paşa Hazretleri’ne
Rus asâkiri Mâverâ-yı Kafkas hudûdlarını tahliye ile çekildikleri esnâda esliha-ı harbiyelerinin kısm-ı küllîsi Kafkas Ordusu dâhilinde bulunan Ermeni çete ve alaylarına kolaylıkla geçmiş ve bunlar ma‘rifetiyle eli silâh tutan tekmîl Ermeniler silâhlanmışlardır. Ahâlî-i İslâmiye ise henüz iktisâb-ı kuvvet ve kudret edemeyen Mâverâ-yı Kafkas Hükûmeti’nden silâh alamaması yüzünden bir yıldan fazla devâm edegelmekte olan kanlı anarşi içerisinde her yerde dûçâr-ı zulüm ve felâket olmaktadırlar. Bu müsellah Ermeniler ellerindeki silâh ve mıntıkamızdaki hükûmetsizliğin tevlîd ettiği anarşiden bi’l-istifâde hükûmet-i mutasavvere ve müstakbelelerinin hudûdlarını şimdiden çekerek ve bu hudûd dâhilinde teşkîl edecekleri Ermenistan içerisinde Ermenilerden başka hiçbir anâsır bırakmamağa azmederek muhît-i mutasavvereleri dâhilinde yüzlerce İslâm köylerini mahvetmektedirler. Ez-cümle son aylar zarfında Revan Vilâyeti’nde yüz otuz İslâm karyesi ahâlîsini kısmen firâra icbâr ve bakıyesini katl ile tahliye ettikleri köylerde Ermeni mühâcirleri yerleştirmişlerdir. Bu vilâyette mütebâkî anâsır-ı islâmiye ise Ermenilerin muntazam usûl ve siyâseti olduğu arz olunan maksadlarına ve güçlü kuvvetlerine karşı mukâvemetten âciz oldukları için tahlîs-i nefs yolunda bütün emlâk ve hayvânâtlarını bırakıp etrâftaki dağ ve kurâlara firârda mütevattin kalmaktadırlar ve çekilmez felâketimizi Mâverâ-yı Kafkas Hükûmeti’ne def‘aâtle bildirip mu‘âvenet istirhâmında bulunduk ise de hükûmet-i mezkûrenin şimdilik bizi kurtaracak kuvvet ve iktidârı olmadığından çoktan beri Ermeni cânîlerinin eyâdî-i felâketlerine terk edilmiş olan mukadderât-ı hayâtiyemiz mutasavver Ermenistan dâ’ire-i hudûdları içerisinde bulunmak i‘tibârıyla mahkûm, zavâllı ve perişan görülmektedir. Bu maksadın istihsâlı için son günlerde tecâvüzlerini artıran bu türediler Nahçıvan şehrini tahrîb, Karabağ ve Revan şehirlerini muhâsara edip, kuvvetli müfrezelerle ihrâka başlayarak önlerine geçen bi’l-cümle köy ve mahsûlâtı mahv ve yağma eylemektedirler. Ma‘rûz kaldığımız felâket-i ma‘rûzanın şu sûretle yüzde birini tasvîr eden mezâlim ve tecâvüz-i vâkı‘anın nihâyetlendirilmesi can ve mâlımızın muhâfazası için komşumuz olan Hükûmet-i Osmâniye’ye mürâca‘ata mecbûr olduğumuz ve mütecâviz Ermenilerden sıyânetimiz için lâzım gelen mu‘âvenet ve tedâbîr-i müsta‘celenin ittihâz ve irâdesi istirhâmında bulunduğumuz ma‘rûzdur.
Fî 13 Mayıs sene [13]34
Gence Millî Şûrâsı Vekîli a‘zâsından Mu‘allim Cevâd
Erivan Vilâyeti Meclis-i Millî a‘zâsından Mu‘allim Alî Hayrî Abdülhamîd
Gence Vilâyeti Meclis-i Millî a‘zâsından Doktor Hüdâdad [Refibeyli]
Mâverâ-yı Kafkas Müslüman Merkezi Komite a‘zâsından Doktor Hüsrev Sultânov
HR.SYS, no. 2371/6, v. 77-78.
** ** ***
47 saylı sənədin xülasəsində aydın şəkildə qeyd edilir ki, Xəlil bəy hələ mayın 20-də (Azərbaycan nümayəndələrinin Ənvər paşaya müraciəti mayın 23-də olacaqdır) Osmanlı sərhədlərinin o tərəfində ermənilərə torpaq verilməsi tərəfdarıdır. Batumdakı Qafqaz nümayəndələri ilə görüşlər barədəki fikirlər də verilir.
No. 47
MÂVERÂ-YI KAFKASYA CUMHURİYETİ’NİN LAĞVİ HALİNDE ERMENİLERİN NEDEN OLACAKLARI KARGAŞA VE ANARŞİ HAKKINDA
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.159-160)
ÖZET
[20 Mayıs 1918]
Batum Konferansı sırasındaki müzakereler sonucunda Mâverâ-yı Kafkasya Cumhuriyeti’nin lağvi ihtimali beliriverdi ve böyle bir ortamda Ermenilerin neden olacakları kargaşa ve faaliyetlere karşı alınması muhtemel önlemler üzerinde düşünülmeye başlandı. Binaenaleyh Halil Bey ile Çhenkeli arasındaki fikir teatisinde Çhenkeli’nin Gürcü ve Müslüman federasyonu oluşumuna mukabil Ermenileri dışlayan siyaset yürütülmesine muhalefet ettiği görülmektedir. Muhalefetini ise Ermenilerin Mâverâ-yı Kafkasya’nın her tarafına yayılmış olmaları ve her an kaos ve kargaşa çıkarmaya hazır bulunmaları ile izah etmektedir. Kafkasya Heyet’ndeki Müslüman murahhaslar ise Ermeni çetelerinin Azerbaycan köylerine saldırarak katliam yapmalarından endişe duymaktadırlar. Buna mukabil Halil Bey, Osmanlı sınırlarının ötesinde Ermenilere bir miktar toprak vererek yaşam alanı oluşturulmasının söz konusu probleme çözüm mahiyetinde olduğu düşüncesindedir.
TRANSKRİPSİYON
20 Mayıs sene [13]34
[Sadrazam Paşa Hazretleri’ne]
Lossow ta‘lîmâtı ta‘rîf-i devletleri vechle alır ise emr-i devletleri vechle işin intâcına sarf-ı mesâ‘î olunacaktır. Aksi takdîrde yine telgraf başında tebhîr ederim.
Çhenkeli ile görüştüm. İstanbul’dan ültimatom için emir almaklığım gâyet muhtemel olduğunu gerek Kafkas Cumhûriyet-i Müttehidesi ve gerek Gürcü nokta-ı nazarından ültimatomun vukû‘unda ittihâz edilmesi îcâb edecek hatt-ı hareket hakkında şimdiden düşünmesi için evvelden haber vermeği muvâfık bulduğumu söyledim. Memnûn oldu. Uzun uzadıya görüştük. Şâyed Ermeniler yanaşmaz ise Müslümanlar ile birlikte konfederasyonu muhâfaza eylemelerini ve teklîfâtımızı kabûl eylemelerini tavsiye ettim. Ermenileri gayr-ı memnûn bir vaz‘iyette bırakarak Müslümanlar ile ittihâdı muhâfaza etmekliğin kendileri için gayr-ı mümkün olduğunu bildirdi. Sebeb olarak da, “Ermeniler Kafkasya’nın içinde yayılmışlardır, kendilerine pek büyük müşkülât ihdâs edebileceklerinden mütehâşîdirler. Siz büyük bir devlet olduğunuz hâlde Ermenilerle bunca sene uğraştınız. Biz herhangi kuvvetimizle gayr-ı memnûn Ermenileri dâ’ire-i itâ‘ata alabiliriz?” dedi.
İstanbul teklîfâtının aynen kabûlünde arz olunduğuna göre Gürcülerin Ermeniler yoluna kendilerini tehlikeye atmaları kâr-ı âkıl olamayacağını, bir de Ermeniler dolayısıyla Gürcülerle yeniden muhâsamaya girişilir ise pek çok müte’essif oluruz dedim. Ermeni Hükûmeti husûsuyla böylece bir arâzî üzerinde te’essüs eder ise ahâlî komitelerin ileride de taht-ı nüfûzunda bulunacaktır ve dünyânın her tarafında bulunanlar da orada toplanmağa çalışacaklardır. Bu âtiyen Kafkas için de büyük bir tehlikedir. Hâlbuki hükûmet sâhibi olamazlar ise bu musîbet-i müdhişeye rağmen millete bir mükâfât te’mîn edemediklerinden dolayı komiteler nüfûzlarını gâ’ib edecek ve Ermeniler de evvelce olduğu gibi gerek sizde ve gerek bizde kânûna mutî‘ vatandaş olarak cângüzâr olacaklardır dedim.
Gürcülerle müttehid bu kadar milyon Müslümandan müteşekkil Kafkas Hükûmeti ve bizim taraftan kuşatılmış bir Ermenistan’dan tehlike gelmeyeceğine dâ’ir uzun uzun sözler söyledi. Ermeniler mezbûhâne bir mukâvemete karâr verirler ise Gürcüler konefederasyonun dağıldığını i‘lân ederek kendilerini bu herc ü mercden muhâfazaya musırr-ı mesâ‘î edeceklerini zannediyorum. Ma‘a-mâ-fîh hiçbir nüfûzun hâkim olmadığı anarşinin bir memlekette nâgehâ-ı nâ-zuhûr hâdisâta da intizâr edilebilir.
Gürcü gazeteleri gâyet heyecân-âmîz makâlelerle halkı aleyhimize tahrîk etmektedirler.
Ermeniler Tiflis’ten yeni bir takım adamlar göndermişler. Ziyâretime geldiler. Uzun uzadıya görüştük. Trabzon müzâkerâtını kat‘ etmek sûretiyle başlayan çılgınlığın Ahâlî-i İslâmiyeyi köylerinden çıkarmak üzere devâm eden tecâvüzâtın müzâkereyi bu hâle getirdiğini ve netîcesine tahammül etmeleri lâzım olduğunu ve ültimatom vermek üzere kat‘î bir emir almaklığım gâyet muhtemel bulunduğunu kat‘î bir lisân ile bildirdim. Kendilerini müdâfa‘a etmeğe ve kuvvetimizi sû-i isti‘mâl etmeyeceğimizden ümîdlerini henüz kesmemiş olduklarını beyân ederek kendileri yeni gelmiş olduğundan biraz vakit bırakmaklığımızı ricâ edip gittiler.
Müslüman murahhaslarla da görüştüm. Onlar da Ermeniler inâd ederler ise ordunun önünden kaçacak yüz binlerce eli silâhlı ve yurtsuz yuvasız Ermeniler Müslüman köylerinde yapacakları tahrîbâttan pek mütedehhiş bulunuyorlar. Gürcülerin askerleri ve top ve tüfenkleri vardır. Onlar kendilerini muhâfaza edebileceklerdir. Kendileriyle sulhen tesviye-i maslahat olunur ise ordunun derhâl mu‘âvenetlerine şitâb edeceğini, olmaz ise harben bu vazîfeyi îfâya çalışacağını, büyük mes’ele halleder iken, fedâkârlığa tahammul etmek lâzım geldiğini söyledim. Bizim alacağımız arâzînin öte tarafında da Ermenilere biraz yer ayrılabilir ise mukâvemetten sarf-ı nazar ettirmek kâbil olabileceğini, Müslümanlara söylediğim gibi, Çhenkeli’ye de bildirdim.
Şimâlî Kafkas ahâlîsinin yeni murahhasları geldi. Vaz‘iyetlerini pek elîm tasvîr ettiler. Müzâkerâtın netîcesine intizâr edilmeksizin Şimâlî Kafkasyalılara biraz cebhâne ve silâh sevkine müsâ‘ade olunmasını Çhenkeli’den ricâ ettim. Hem konfederasyonu dağıtmamak hem teklîfâtımızı kabûl ettirmek, aks-i takdîrde Ermeniler ile Gürcüleri ayırmak ile meşgûlüm. Geçen zamânın bizim için çalışmasından emîn olunuz. Muhâsama tecdîd edilmeksizin mevcûd hükûmet ile arzumuz dâ’iresinde işi hıtâma erdirebilir isem pek bahtiyâr olacağım. Mevcûd anarşiyi tezyîd edecek bir cereyân müşkülâtımızı pek ziyâde artıracak ve Müslümanlara pek yazık olacaktır.
Halîl
HR.SYS, no. 2398/5, v. 89-91.
** ** ***
50 saylı sənəddə Əhməd Ağaolu və Əli bəy Hüseyzadə erməni dövlətinin yaradılmasına razı olmamağı və Qafqazın konfedrativ quruluşunun saxlanmasını bildirir.
No. 50
AHMED AĞAOĞLU VE ALİ BEY HÜSEYİNZADE’NİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.165-166)
ÖZET
[22 Mayıs 1918]
Batum Konferansı’nın devam ettiği günlerde Batum’a izam olunan Ahmed Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade müzakereler sırasında edindikleri izlenimleri derleyerek 22 Mayıs 1918 tarihinde Talat Paşa ve Enver Paşa’ya bir değerlendirme mektubu göndermişlerdir. Bu mektupta, Mâverâ-yı Kafkasya Cumhuriyeti’nin dağılmak üzere olduğu ifade edilerek, konferans sırasında Osmanlı hududunun genişlemesi için talep olunan kazaların ahalisinin ekseriyetinin Ermeni olduğu, sınırlar ötesinde oluşturulması düşünülen Ermenistan’a tahsisi muhtemel kazaların ahlisinin ekseriyetinin ise Müslüman olduğu bildirilmektedir. Hudut genişlemesiyle birlikte Osmanlı topraklarına katılacak kazaların Ermeni ahalisi muhtemelen yeni süreçte Kafkasya’nın Müslüman ahalisinin kesafette olduğu kazalara akın edecekler ve böylece Kafkasya’da izalesi zor anarşi ve kaos meydana gelecektir. Ağaoğlu ve Hüseyinzade’ye göre böylesine bir siyaset takip edilmesi Kafkasya Müslümanları ve Osmanlı menfaatlerine zarar verebilecek mahiyettedir. Zira Kafkasya’da “ikinci Makedonya”nın teşekkülü söz konusudur. Çözüm olarak, Ermenistan’ın teşekkülüne musamaha gösterilmemesi, Kafkasya’nın konfederatif halinin muhafaza edilmesi önerilmektedir.
TRANSKRİPSİYON
Batum
22/[0]5/[13]34
Bir Sûreti Sadrazam Paşa’ya
Başkumandan Vekîli Enver Paşa Hazretleri’ne
Buradaki Türk murahhasları ve Seym a‘zaları ile vâki‘ uzun ve mufassal müzâkerelerden istintâc ettiğimiz efkâr ve intibâ‘âtı huzûr-i âlîlerine ber-vech-i zîr hulâsaten arz etmeği bir vazîfe addettik. Hükûmet-i Osmâniye tarafından Ermenilere â’id verilecek ültimatomun muhteviyâtına vukûf-peydâ etmiş olan Türk murahhasları mezkûr ültimatomu sırf Devlet-i Aliyye’ye muhâlefet etmemiş olmak üzere kabûl etmeğe müheyyâdırlar. Hakîkat-ı hâlde ültimatomun vaz‘ ettiği şerâ’itle ihdâs edeceği vaz‘iyet hiçbir tarafı memnûn edecek ve ta‘kîb edilen maksadı te’mîn eyleyecek mahiyette telakkî olunmuyor. Zira Hükûmet-i Osmâniyece taleb olunan yerler ahâlîsinin ekseriyet-i azîmesi Ermeni olduğu hâlde Ermeniliğin teşekkülü için bırakılan yerlerin birçok kazâlarında ekseriyet Müslümanlardadır. Bu sûretle Ermenilik tabî‘atiyle teşekkül edemez ve bu hâlde Gürcülerin de ayrılarak müstakil ve münferid kalmağa karâr vermiş oldukları tahmîn edildiğinden gerek Devlet-i Aliyye ve gerek Kafkasya Türkleri menâfi‘-i nokta-ı nazarından kıymet ve ehemmiyet-i azîmesi derkâr olan Umûmî Kafkasya Konfederasyon fikri kendiliğinden ber-taraf edilmiş olur. Bundan mâ-‘adâ Gürcüler Ermenilerle meskûn arâzîden ihrâz ettiklerinden ültimatomun ihtivâ ettiği kazâlar hâricindeki Ermeni yerlerinin kâffesi Azerbaycan hudûdu dâhilinde kalmış oluyor. Bununla berâber Devlet-i Aliyye tarafından işgâl olunacak arâzîde sâkin Ermeniler orada kalmayarak umûmen muhâcerete şürû‘ ve Azerbaycan sâhasına doğru akmağa başlayacaktır. Bu iki hâdisenin pek elîm ve fecî‘ vukû‘ât ve umûmî mukâtele tevlîd edeceği ve hayât-ı ictimâ‘iye ve siyâsiyeyi müddet-i medîde zehirnâk eyleyeceği muhakkak gibi görünüyor. Türkiye ve Rusya gibi müşekkel ve muhteşem devletlerin asırlarca râhatını selb eden ve bu kere be’s ve nâ-ümîdinin telkîn ettiği gizli husûmet-i münâferetle meşyû‘ olan Ermenilerin daha henüz teşekkül etmemiş kuvvetleri toplanmamış Kafkasya Müslümanları için azîm belâ kesilebileceğinden tevehhüs olunuyor. Bu şerâ’it altında gerek Azerbaycan Türkleri için ve gerek onları himâye edecek Devlet-i Aliyye için Kafkasya ikinci bir Makedonya kesilecektir. Hâlbuki bu miyânda pek sıkışmış ve şimdiye kadar ta‘kîb etmiş oldukları meslekten nâdim olmuş Ermenilere Kafkasya Konfederasyonu’na dâhil olmak vüs‘at ve imkânı bezl edilecek olursa Ermenilerin bunu sırf bir Osmânlı lutfü gibi telakkî edecekleri ve Kafkasya’da el-yevm hâkim olan anarşi sür‘atle ber-taraf olunacağı ve ekseriyet-i azîmesi İslamlardan müteşekkil bir Kafkasya Konfederasyonu’nda Ermenilerin fî-mâ-ba‘d hiçbir zarar îkâ‘ edemeyecekleri ve bunun ise gerek Devlet-i Aliyye ve gerek Kafkasya Konfederasyonu ve siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından pek muvâfık olacağı kanâ‘ati hâkimdir. Bâlâdaki mürûrâtı arz etmekle mütebâhîyiz paşa efendimiz hazretleri.
Hüseyinzâde Alî Ağaoğlu Ahmed
HR.SYS, no. 2398/4, v. 19, s. 1-2.
** ** ***
52 saylı sənədin xülasəsində Xəlil bəyin düşüncəsi aydın şəkildə ifadə edilib. Burada qeyd edilir ki, “Ermeniler büyük oranda Osmanlı’ya ilhak olunması düşünülen kazalarda ikamet etmektedirler ve bu kazaların ötesinde bir Ermeni devletinin teşekkülüne ise Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman murahhaslar pek sıcak bakmamaktadırlar.” Burada çox ciddi bir fikir də vardır ki, onu da əlavə etmək istəyirəm: “Ermenilere gelince, onlar da Erivan’ın kalan kısmında teşekkül edebilirler buyruluyor. Bundan zât-ı fehîmânelerinin Kafkas Konfederasyonu dâhilinde bir Ermeni mevcûdiyet-i siyâsiyesine aleyhdâr olmadığınızı anlayarak memnûn oldum.”
No. 52
ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜNE DAİR MÜLAHAZALAR
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., 168-169)
ÖZET
[23 Mayıs 1918]
Sadrazam Talat Paşa’ya gönderdiği telgrafnamede Halil Bey, Batum’un bir kısmının Gürcülere verilmesi ve Kafkasya’nın yeni statüsünün Rusya’nın batı sınırlarında çizilen Alman projelerine benzerliği hakkında bilgi vermektedir. Hudut müzakereleri ve demiryolları meselesinin İstanbul’daki görüşmelere bırakılması önerilerine sıcak bakmayan Halil Bey, bilhassa Gürcü bölgelerinden geçen demiryolları hattını Almanların, diğer Kafkasya topraklarından geçen hattı ise Osmanlı’nın kontrol edebileceğini düşünmektedir. Halil Bey’in Ermeniler hakkındaki düşünceleri ise şöyle özetlenebilir: Ermeniler Erivan ve çevresinde devlet şeklinde teşekkül edebilirler, hatta Sadrazam Paşa’nın bu konuya olumlu yaklaşması memnuniyet vericidir. Bu tarihî bir zarurettir. Ermeniler büyük oranda Osmanlı’ya ilhak olunması düşünülen kazalarda ikamet etmektedirler ve bu kazaların ötesinde bir Ermeni devletinin teşekkülüne ise Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman murahhaslar pek sıcak bakmamaktadırlar. Netice olarak, şahsî zeminde Ermeni devletinin teşekkülüne sıcak bakmadığını vurgulayan Halil Bey, tarihî zaruretten dolayı bu devletin kuruluşunun kaçınılmaz olduğunu beyan etmektedir.
Lossow’un bendenize icrâ edilen teblîğâtı tahrîrîdir. Evvelce de arz olunduğu üzere husûsî siyâsete meydân vermemek için bunu kendisinden taleb etmiş idim. Binâen‘aleyh imzâsı tahtında hilâf-ı vâki‘ birşey yazacağını zannetmiyorum. Almanya Hükûmeti esâs i‘tibârıyla tashîh-i hudûda muvâfakat etmiştir. Fakat buraya verilen ta‘lîmât ufak mikdârda kat‘iyen tazyîk icrâ edilmeksizin vukû‘ bulacak tashîhte murahhasın bize muzâheret eylemesi tarzındadır. Lüdendorff’un bugün bana tahrîren teblîğ edilen ta‘lîmâtı ise Batum tarafından Gürcülere yer vermek, Ahıska ve Ahılkelek Kazâları’nı da bizde bırakmak sûretiyledir. Alman Karârgâh-ı Umûmîsi ve sefîri harîta üzerinde bizim istediğimiz tashîh-i hudûdu görmüş müdür? Görmemiş ise irâ’esi, görmüş ise o dâ’irede sarîh ve kat‘î ta‘lîmât verilmesini istirhâm ederim. Kafkasya’da ihdâs edilecek emr-i vâkı‘ın tâli‘ini Almanların Rusya’nın garb ve cenûb hudûdunda te’sîs eyledikleri emr-i vâkı‘lar ile birleştirmeliyiz. Yoksa netîceden emîn olamayız. Ya‘nî bunun Sulh-ı Umûmî’nin intâc-ı kat‘îsine kadar müdâfa‘asına müttefiklerimizi de teşrîk etmeliyiz. Alman murahhası burada mevcûd iken, ona rağmen benim ültimatom vermekliğim kendisini istihfâf olur. Uzun müzâkerelerden ve işi bu dereceye kadar getirdikten sonra bir gün evvel işi bitirmek için müttefik murahhasın ve onun vâsıtasıyla temsîl ettiği hükûmetin haysiyetini rencîde eylemeği muvâfık bulamam. Şimendifer ve hudûd mes’elesini parafa eyledikten sonra teferru‘âta â’id müzâkerâtı İstanbul’a nakletmek için hiçbir lüzûm ve sebeb yoktur. Zira teferru‘âttan addedilen bunların hâricindeki mes’elelerin müzâkeresi bitmiş gibidir. Şimendifer mes’elesi mukâvelenin müzâkeresi dahi Vehîb Paşa ile Odişelidze tarafından ikmâl edilmiştir. Yalnız muhtelit komisyona Almanların sûret-i iştirâki mes’elesi kalıyor. Lossow’un sulh mukaddemesi için mübelliğ mukâvelesinden anladığıma nazaran Almanlar riyâset mes’elesini ber-taraf eylemek için Gürcü hudûdundan geçen şimendiferlerin nezâretini kendilerine, diğer kısımları da bize bırakmak istiyorlar.
Kafkasya’ya girdikten sonra Gürcülerle Müslümanları birleştiririz buyuruyorsunuz. Gürcüler senelerce istiklâlleri uğuruna Ruslarla mücâdele etmiş ve son Rus İhtilâl-ı Umûmîsi’nde de Çheydze ve Çereteli gibi ricâl-ı mücâhidîn yetiştirmiş bir millettir. İhsânât ve tatyîbât ile mukarrerât-ı siyâsiyesine müte‘allik karâr verdirmek mümkün değildir. Tazyîkten ise kuvvetimiz müsâ‘id olsa da ictinâb etmeliyiz. Zarar-ı millîsinde hâsıl edeceğimiz cerîhanın bedelini herhâlde bize ödettirir.
Ermenilere gelince, onlar da Erivan’ın kalan kısmında teşekkül edebilirler buyruluyor. Bundan zât-ı fehîmânelerinin Kafkas Konfederasyonu dâhilinde bir Ermeni mevcûdiyet-i siyâsiyesine aleyhdâr olmadığınızı anlayarak memnûn oldum. Bu bir zarûret-i siyâsiyedir. Kafkasya’da kuvvetli ve muntazam bir hükûmet teşkîli başka sûretle kâbil değildir. Zira orada bir buçuk milyon Ermeni vardır. Öyle bir millet ki mefkûresi yüksek ve vicdân-ı millîsi kavî, ateşli. Bunları tek bir neferi kalmayıncaya kadar imhâ etmek kâbil olmayınca, nısfını bugün istenilen tashîh-i hudûd ile bizde, diğer nısfını Kafkasya’da bırakmak sûretiyle hall-i mes’ele eylemek Kafkasya’yı dâ’imâ gemirecek ve yıkacak, emniyet ve intizâmdan mahrûm edecek bir tahrîkât ocağı hâline getirecek demektir. Kafkasya şimâlden Kazak, cenûbdan Ermeni tehdîdi arasında idâre-i mevcûdiyet edemeyecektir. Kafkasya’da Ermenilerin en mütekâsif bulunduğu mahaller bizim istediğimiz yerlerdir. Ondan ötede Müslümanlar arasında gâyet dağınık bir hâlde bulunuyorlar. Alacağımız hudûdun öte tarafında Ermenilerin vahdet-i siyâsiyelerini teşkîl bir mıntıka tefrîki kâbil olup olmadığını Müslüman murahhaslar ile uzun uzadıya müzâkerelerde bulunduk. Bunun netîcesinde gayr-ı kâbil olduğu tahakkuk etti.
Ağaoğlu Ahmed Bey ile Hüseyinzade Ali Bey de dâhil olduğu hâlde arzu ettiğimiz sûret-i hâllin netâyic-i vahîmesinden bi’l-cümle Kafkas Müslümanları mütehâşîdirler. Bu noktada Gürcülerle Müslümanlar müttehidü’l-fikirdirler. Mûmâ-ileyhimâ da fikirlerini Enver Paşa Hazretleri’ne yazacaklardır.
Gürcüler ile Ermenilerin devlet teşkîli için lâzım olan anâsırları vardır. Müslümanların ise yoktur. Kafkasya müttehid bir hükûmet hâlinde teşekkül ve te’essüs eder ise Gürcüler ile Ermenilerin ricâli arasında bulunacak Müslümanların mahdûd münevverleri işe yarayabilirler. Kendi anâsırı ile ayrı hükûmet teşkîl ve te’sîs eylemeleri müsteb‘addir. Bizim yardımımızın derecesi ise mahdûddur. Kendi memleketimizin ikmâl-ı teşkîlâtı için daha binlerce me’mûrîn ve hükemâ’ ve erbâb-ı fen ve san‘ata muhtâc olduğumuzu tahmîn etmekliğimiz lâzımdır. Bir cihete dahi nazar-ı dikkat-ı fehîmânelerini celbe müsâ‘ade buyurmanızı istirhâm ederim. Müslüman ve Gürcü ve Ermeni Hükûmetleri’nden müteşekkil müttehid bir Kafkasya devletinin Sulh-ı Umûmî zamânında bütün dünya müdâfi‘i olacaktır. Kafkasya’nın istiklâli, Polonya gibi bi’l-cümle İtilâf Devletleri tarafından kabûl ve müdâfa‘a edilecektir. Her tarafından kavî Türk devlet ve milletleri tarafından kuşatılmış ve onların müzâheretiyle mefkûre-i siyâsiyesine kavuşmuş bir Ermeni Hükûmeti’nden herhâlde pek uzun zamân için mazarrat gelmeyeceğine kâni‘im. Çibanı kökünden izâle etmek za‘mıyla bulunduğumuz sûret-i hall onu daha zehirnâk ve etrâfındakiler için daha imhâkâr bir hâle getirmek olacaktır. Kanâ‘atlerimizin bu derece ayrıldığı bir mes’ele tahattur etmiyorum. Cismin bu vazîfeyi der‘uhde etmek için beni icbâr edişi ne kadar doğru imiş. Arzum hilâfında da olsa da bi’t-tab‘i vazîfemi yapacağım. Fakat zarûret ile koyacağım bu imzâ hayâtımın en acı bir safhası olacaktır. Devlet işi devlet esâsâtına tevfîkan hallediliyor. Böyle mühim bir mes’elede hissiyâtıma hâkim olamazsam bir recül-i devlet sıfatıyla der‘uhde ettiğim vazîfeme mugâyir hareket etmiş olurum.
Fî 23 Mayıs sene [1]334
Halîl
HR.SYS, no. 2372/3, v. 55-57.
** ** ***
53 saylı sənədin üzərində xüsusi dayanmağa ehtiyac var. Məhz bu sənəd əsas götürülərək erməni dövlətinin yaradılmasının bütün məsuliyyəti azərbaycanlıların üzərinə qoyulur. Ona görə də onunla bağlı xüsusi araşdırmaya ehtiyac var. Mən burada hələlik ilkin fikirlərimi bildirəcəyəm. Bu sənədi 9 nəfər imzalayıb. Onların içərisində bir ad diqqəti xüsusilə cəlb edir. Onu müəyyən etmək vacibdir. Söhbət Əhməd bəydən (Canbaba) gedir. Cümhuriyyət Ensiklopediyasında da onun adı yoxdur. Onun adı çəkilən məqalələrdə də bu barədə deyilmir. Yalnız Ədalət Tahirzadə ilə fikir mübadiləsindən sonra aydın oldu ki, bu Məhəmmədbəyov Qazi Əhməddir (Xanbaba). Bəs məktub necə hazırlanıb, onu kim yazıb? Bu məktub hansı şəraitdə imzalanıb? Gələcəkdə bu məktubun tekstoloji təhlilinin aparılması zəruridir. Bir neçə arqumenti əsas götürərək belə versiya irəli sürmək istərdim ki, bu sənəd müasir dil ilə desək Xəlil bəyin ofisində hazırlanıb. Buna əmin olmaq üçün 57 saylı sənəd ilə müqaysə aparmaq lazımdır. Xəlil bəy həmin sənəddə azərbaycanlıların müraciəti barədə sədrəzəm Tələt paşaya yazır. Onun teleqramında gətiridiyi parça ilə müraciətin mətnini tutuşdurdum. (Həmin hissələr hər iki sənəddə orijinal ölçüsündə kursivlə verilir.) Orada verilmiş son cümlə müraciətin mətnində yoxdur. Həmin cümlə belədir: “Binâen‘aleyh mu‘âvenet-i serî‘a ve kat‘iye-i askeriye taleb ve istirhâm ederiz.” Görünür, Xəlil bəy məhz Azərbaycan nümayəndələrinin əsgəri tələbi qarşısında belə bir diplomatk gediş etmişdir. Bütün hallarda bu məktuba dair araşdırmalar davam etdirilməlidir.
No. 53
AZERBAYCANLI SİYASİLERİN
ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.170-173)
ÖZET
[23 Mayıs 1918]
Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman Murahhaslar ile Millî Şura ve Seym üyesi Azerbaycanlı siyasilerin Enver Paşa’ya gönderdikleri bu mektup, dönemin koşullarının kapsamlı tahlili mahiyetindedir. Mektubu imzalayanlar arasında Mehmed Emin Resulzade, Mehmed Hasan Hacınski, Ahmed Bey (Canbaba), Aslan Bey Safikurdski, Ahmed Cevdet Pepinov, Muhammed Yusuf Caferov, Fethali Han Hoyski, Nasib Yufusbeyli, Halil Bey Hasmehmedov’un isimleri vardır. Brest-Litowsk Muahedesi’nden sonra uluslararası camiada meydana gelen değişiklikler ve Kafkasya’nın durumu, Trabzon ve Batum Konferansları’nın seyri, Türk talepleri nedeniyle Kafkasya Hükümeti’nin çatırdaması, Kafkasya’da tezahür eden siyasî bunalım, Ermeni devletinin teşekkülü vb. gibi meseleler mektubun içeriğini oluşturmaktadır. Azerbaycanlı siyasilere göre Gürcü, Ermeni ve Müslüman kantonlarından müteşekkil çözüm yerine Gürcü ve Müslümanlardan müteşekkil kantonun teşkili mümkündür, fakat Osmanlı’ya ilhakı düşünülen kazalarda yaşayan Ermenilerin Müslüman kantonuna akın etmeleri bölgede kaos ve anarşinin artmasına ve diğer bölgelerdeki çetelerle birleşen Ermenilerin Müslüman yerleşim birimlerinde soykırım yapmaları kaçınılmazdır. Bu tehlikeleri bertaraf etmenin yegane yolu, sınırları dar ama küçük bir Ermeni devletinin teşekkülüne cevaz vermekten ibarettir.
TRANSKRİPSİYON
Ordu-yı Hümâyûn Başkumandan-ı A‘zam Vekîli ve Harbiye Nâzır-ı Muhteremi
Devletlü Enver Paşa Hazretleri’ne
Paşa Hazretleri!
Kafkasya mes’elesinin kat‘î bir sûret-i hâl alacağı böyle mühim bir zamânda biz zîrde vaz‘-ı imzâ eden Cenûbî Kafkasya İslâmlarının nümâyendeleri bir takım mesâ’il-i mühimme-i siyâsiye hakkındaki mütâla‘ât-ı âcizânemizin huzûr-ı devletlerine arzını vazîfeden addediyoruz. Ma‘rûzât-ı ânifeye başlamazdan mukaddem şurasını kayd etmeliyiz ki daha Trabzon müzâkerâtının ilk günlerden i‘tibâren nümâyendelerimiz mesâ’il-i siyâsiyede Bâb-ı Âlî siyâsetiyle tevfîk-i hareket etmek azîm ve karârında olduklarını arz eylemiş, bugüne kadar hemen karârlarını icrâ eylemişlerdir. Cenûbî Kafkas münevverîn-i islâmiyesinin mefkûre-i hâlisesi ile Umûm Kafkas Türklerinin arzu-yı umûmiyesine tercümân olan bu karârımız ba‘de dahi tarafımızdan tatbîk olunacak ve hâdî-i icrââtımız olacaktır.
Murahhaslarımızın Trabzon’dan çıktıkları zamân ricâl-ı mes’ûlunuzdan bulunan Raûf Bey ile Vehîb Paşa Hazretleri’nden aldıkları işârât vechiyle müzâkerât-ı vâkı‘anın arâzîce bulunan maksad-ı kasvâsı Brest-Litowsk Muâhedesi’nce çizilmiş hudûd dâ’iresindeydi. Nümâyendelerimizin, Ahâlî-i İslâmiyenin, Kafkasya’nın Ahâlî-i İslâmiye ile meskûn bulunan kısmının Türkiye’ye ilhâkı hakkındaki temenniyâtlarına karşı Devlet-i Aliyye ricâli istidlâlât-ı lâzıme ile isbât ediyorlardı ki Bâb-ı Âlî siyâseti kuvvetli ve müstakil bir Kafkasya iktizâ ediyor. Buna göre de Kafkasya İslâmları konfederasyon olmak üzere kendi istiklâl-ı dâhilîlerini te’mîn etmek sûretiyle Kafkasya vâhid-i siyâsiyesinin şekl-i mevcûdiyetini ibkâ ile diğer Kafkas milletlerinden ayrılmamalıdır. Şu işârât-ı vâkı‘aya kendi kanâ‘atimizle iştirâk ederek onu hemen kabûl eyledik ve Trabzon müzâkerâtının inkıtâ‘ından sonra Gürcülerle Ermeniler son derece-i imkâna varıncaya kadar muheyyâ-ı mukâvemet iken, bir taraftan kendilerinden tamâmıyla ayrılmak tehdîdi, diğer taraftan da Türkiye’nin Kafkasya istiklâline tarafdâr olup da Brest-Litowsk hudûdunu geçmeyeceği ümîdi ile kendilerini tazyîk ederek Gegeçkori Hükûmeti’ni sukûta, Cenûbî Kafkasya’nın istiklâlini i‘lâna, Brest-Litowsk Muâhedesi’ni kabûle ve Türkiye ile münâsebât-ı hasene te’sîs ile dostluk mu‘âhedesini akde şurû‘ etmeğe vâdâr eyledik.
Zât-ı devletleri ile görüşmek üzere Trabzon’da bıraktığımız arkadaşlar dahi cüz’î bir takım ilâvelerle olsa da hazretlerinin notu yukarıdaki mulâhazalarla tev’em bir fikr-i âlîde bulunduğunu ihbâr ettiler. Mulâhaza-ı devletlerinin bildiğimiz mulâhazalardan farkı ise bundan ibâret idi ki Türkiye hudûdu Hıristiyan Gürcistan’ına dayanacağı gibi Ermenistan cihetinde dahi hudûd Şarkî Kafkasya İslâmları’yla fâsılasız bir iltisâk peydâ etmek üzere tashîh olunacaktır. Umûmî bir ta‘bîrle ifâde olunan bu mulâhazadan mu‘ayyen olarak biz Ahıska sancağı ile Sürmeli üzerinden bir kısmının Türkiye’ye geçeceğini tahmîn eylemiştik. Mütâla‘a-ı devletleri hakkında bulunan şu ma‘lûmât-ı mühimmeyi ki, Gegeçkori Hükûmeti’nin sukûtundan sonra aldığımız hâlde, biz bunun muvâfık hâl olduğunu nazara alarak Ermenilerle Gürcüleri böyle bir tashîh-i hudûd teklîfine ma‘rûz kalabilecekleri zihniyetine alıştırıyor ve ihdâs ettikleri mukâvemet tazmînâtı olmak üzere böyle bir teklîf-i melhûzu kabûl için hazırlıyorduk. Böyle bir tasavvur ve intizârla biz Batum’a geldik. Buradaki Devlet-i Aliyye ricâl ve murahhaslarıyla görüşünce yukarıdaki mulâhazâtın aynı ile te’yîd ettiğini gördük.
Ma‘a-mâ-fîh, biraz sonra İstanbul’dan tashîh-i hudûd için yeni evâmir alındığı anlaşıldı ve bu husûs sûret-i resmiyede Maverâ-yı Kafkas Heyet-i Murahhasası’na bildirildi. Teklîf-i cedid işi kökünden değişiyor. Her şeyden evvel Hükûmet-i Osmâniye’nin tashîh-i hudûd hakkındaki teklîfi ile müttehid Kafkasya fikri mahvoluyor. Üç – Gürcü, Müslüman ve Ermeni – kanton avezine yalnız iki – Gürcü, Müslüman – kanton kalıyor. Çünkü Ahılkelek, Aleksandropol, Açmiyazin, Sürmeli sancakları ile Erivan sancağının bir kısmının ibdârından sonra Ermenistan kantonunun kısm-ı küllisi Tirkiye’ye geçmiş oluyor. Mezkûr kantonun Cenûbî Kafkas dâhilinde kalan kısmı ise o kadar mahdûd ve az bir şeydir ki mezkûr hudûd dâhilinde bir kanton teşkîlinden kat‘iyen bahsolunamaz. Sayıca Ermeniler Cenûbî Kafkasya’da çok bulunuyorsalar da onlar ufak ufak kıt‘alarla Müslüman arâzîsi miyânına serpilmiş bir hâlde olup, bu ayrı ayrı parçalardan bir Ermeni kantonu biçmek ne coğrafyaca mümkün ne de fi‘len tasavvur olunur, Ahâlî-i İslâmiye böyle bir teklîfi dinlemek bile istemez. İki kantonlu müttehid Kafkasya Hükûmeti’ne gelince buna da Gürcüler kat‘iyen rızâ değildirler. Onlar işin böyle müşkül bir şekle müncer olacağı ile hâsıl olacak ihtilâlât-ı dâhiliyeyi kâmilen takdîrle kendi yüklerini sudan çıkarmak için îkâ‘ olunacağını tahmîn eyledikleri yangına iştirâk etmemek, Ermenilerle alâkayı kötüleştirmemek ve aynı zamânda da kendi arâzîlerini bir sel gibi gelecek olan Ermeni muhâceretine karşı müdâfa‘a eylemek üzere kendi istiklâllerini i‘lân ile Kafkasya vahdâniyetinden hâric müstakil bir siyâset ittihâzına karâr vermişlerdir. İş bu dereceye gelince, tabî‘îdir ki, biz de Şimâlî Kafkasya ile birlikte Kafkasya İslâmlığının istiklâlini i‘lân etmeliyiz. Fakat şimdiki hâlde mes’elenin böyle bir şekil alması muvâfık mıdır?
Bize öyle geliyor ki bu, Trabzon’da irâ’e olunup da Batum’da bir daha tavazzuh eden mulâhazât ile pek de muvâfık olamaz. Acebâ Türkiye, küçük karındaş bulunan Azerbaycan, ale’l-‘umûm büyük Türk siyâsetinden ötürü bakalım hangi tarîk daha muvâfıktır? Kendi dâhilinde hiss-i intikâmla meşyû‘, dâ’imâ fırsat ardından koşan ve ilk imkân bulunca arkamızdan hancerle vurmak zihniyetinde kalan Ermeni arzu-yı millîsi münker ve her zamân Türk siyâseti aleyhinde mudâhalât-ı ecnebiyeyi ihtâr eden entrikalara vâsıta olacak bir buçuk milyonluk bir Ermeni kitlesi bulundurmak mı, yoksa Türk akvâmı ile muhât, sevkü’l-ceyş nokta-ı nazarınca zararsız ve âmâl-ı milliyesince te’mîn olunmuş küçük bir Ermeni kantonu mu? Siyâset-i milliyemiz nokta-ı nazarından bizce ikinci şekil daha fâ’ideli ve daha münâsib olsa gerek. Doğrudur ki, Türkiye’de îkâ‘ eyledikleri ocaksız yangınlar çıkardıkları, o hâ’inâne isyânlar, şimdiki hâlde dahi Kafkasya’da türettikleri o şenî‘ cinâyetler Ermenilerden bahsederken gayz u kin hislerinden mücerred soğuk bir kanla bahsetmek kâbil olamaz. Fakat bunu da biliyoruz ki her hangi mu‘azzam bir devlet gibi Türkiye Devlet-i Mu‘azzaması dahi yürüttüğü siyâsetini hissiyât üzerine kurmuyor. Biz dahi Ermeni kantonu te’sîsinden bahsettikte maksadımız Ermenileri müdâfa‘a değil, kendi siyâsetimiz, Türk siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından bakıyor ve mes’eleyi bu siyâset kâ‘idesine halletmek istiyoruz.
Bu mes’ele ile alâkadâr bir noktayı dahi nazar-ı mütâla‘adan durdutmak istemeyiz. Bu nükte müttefiklerinizin, bi’l-hâssa Almanya’nın rolü ile alâkadârdır. Bi’t-tab‘i bu cihet sizce daha âşikârdır. Fakat biz dahi burada görüp işittiklerimizi arz etmek mecbûriyetini hissediyoruz. Duyduğumuz haberlere göre Almanya Kafkasya vahdâniyetini müdâfa‘a ediyormuş. Kafkasya ittihâdı iki vâhide müncer olursa, kendi istiklâllerinin tanınması dâ’imâ müşkülât olacakmış. Almanya Brest-Litowsk Muâhedesi’ne sâdık kalıp onun üzerinde ısrâr edecekmiş. Ortada böyle mesmû‘ât var iken, Ermeni murahhaslarıyla Gürcülerin Almanya nümâyendeleri ile husûsî sûrette görüşmekte olduklarını dahi görüyoruz. Nihâyet Mayıs 18 târîhiyle alınan resmî Almanya nümâyendesi mektûbundan anlıyoruz ki Almanya Hükûmeti Kafkasya istiklâlinin kendisince tanınmasını Bolşevik Hükûmeti’nin tanıması ile meşrût kılıyor. Bir neçe gün evvel Alman baş murahhasının Türkiye ile Kafkasya Hükûmeti miyânında tavassut için resmen Kafkasya Heyet-i Murahhasası’na bir mürâca‘atı vâki‘ olmuştu. Eğer müttefikler arasında ufacık bir ihtilâf varsa, kendimizi bu ihtilâfın istemeden sebebleri olmak keyfiyetinden son derecede sıkılıyor, üzerimize büyük bir mes’ûliyet hissediyoruz. Diğer taraftan dahi Ermeniler Almanya’nın tavassutu netîcesinde kendi arâzîlerinin tamâmını istihsâl ederlerse, bu son derecede muzırr bir iş olur, diye telâş ediyoruz. Çünkü böyle olursa Ermeniler de tekrâr Avrupa devletlerine mürâca‘at eylemek hıslet-i kadîmesi canlanır, kendilerine yeni bir ümîd hâsıl olur. İş bu merhaleye gelince bi’t-tab‘i Ermenilere te’mîn olunacak ne var ise müstakıllen Devlet-i Aliyye’nin kendi teşebbüsüyle ve bizim vâsıtamızla i‘tâ olunması fevâ’id-i azîmeyi hâ’izdir. Herhâlde bu mes’elede Avrupa vesâtetine kat‘iyen mahall verilmemelidir.
Paşa Hazretleri!
Emîniz mütâla‘ât-ı murûramız zât-ı devletlerince umûr-ı dâhiliyenize müdâhale şeklinde değil, â’ile meşveretinde bulunan küçük birâderinizin beyân-ı re’yi gibi telakkî eder ve irâde-i âlîleri neyi iktizâ ederse emniyet ve sadâkatimizden başka bir sûret-i telakkî göremeyeceğini takdîr ederler. Ermeni kantonunun taksîmi hakkındaki karâr-ı kat‘î ve lâ-yeteğayyar olduğu takdîrde büyük bir istid‘âmız vardır: Bâb-ı Âlî’ye Cenûbî Kafkas İslâmlarının bulundukları ahvâl-ı müşkilesi hakkında def‘alarla ihbâratta bulunmuşuz. Kıta‘ât-ı askeriye, teslîhât, disiplin ve teşkîlât yokluğu yüzünden bura İslâmları yardımsız bir hâlde bulunuyorlar. Bu sebeble de arâzîlerinin kısm-ı küllîsi Bakü Vilâyeti ile İrevan Vilâyeti Ermenilerle Ermeni-Bolşevilk eşkıyâları elinde kalarak insâfsızca tâlân edilmektedirler. Kafkasya İslâmlarının servet-i mâddiye ve ma‘neviye merkezi olan Bakü gittikçe kuvvetlenmekte olan Bolşeviklerin elinde esîr olup fevka’l-‘âde bir sür‘atle yağma olunuyor. Burasının sür‘at-ı mümkine ile istihlâsı elzem-i icrââttandır. Bu husûsta te’hîr olunan her bir gün hasârât-ı azîmeyi mûcebdir. Bu hâl-ı esâret biraz daha devâm edecek olursa bütün Kafkasya’da bir fona olsa da gaz yağı bulunamaz. Çünkü mevcûdu bitmiştir. O hâlde istifâde etmek istediğiniz şimendiferlerin istifâde olunmaz bir hâle gelecekleri muhakkaktır. Ahâlî-i İslâmiyeye mensûb olan münevverîn kısmı tamâmıyla habste olup, hayâtları taht-ı tehlikededir. Zâten bu yüzden gelecek felâketler ta‘dâdla bitecek değildir. Evvelce istid‘â eylemiştik, yine ediyoruz ki İran hudûduna gönderilmiş şekilde olsa da bilâ-te’hîr buraya mu‘âvenet-i askeriye gönderilsin. Bu mu‘âvenet müzâkerât-ı sulhiyenin netîcesini beklemeden ve Ermeni kantonu ile rabt etmeden hâsıl olmalıdır. Ermeni kantonunun imhâsı ise işi bi’t-tab‘i biraz daha işkâl ile ahvâli daha ziyâde vahîm bir dereceye koyabilir. Hakîkaten intizâr olunuyor ki fek olunacak Ermeni sancaklarından kalkacak Ermeni ahâlîsi bilâ-şekk ü şübhe yerinden kalkarak Gence Vilâyeti’ne doğru hareket edecek ve Müslüman arâzîsinden geçerek Bakü Vilâyeti’ndeki Bolşeviklerle birleşmek isteyecektir. Bu da mütekâbil bir kıtâl-ı umûmîyi mûceb olacaktır. Bu mukâtelede ise vesâ’il-i tarafeyn müsâvî bir şekilde değildir. Buna göre de İslâmları felâketler intizâr ediyor, Cenûbî Kafkasya’nın mezâristâna dönmek ihtimâli vardır. Bunun için ültimatomla berâber tedâbîr-i askeriye dahi hemen icrâ edilmelidir ki Ermeniler yerlerinden kalkıp da öteki tarafa hicret edebilmesinler. Bu maksadla da kendilerini ihâta etmeli ve Müslümanları teslîh eylemek ve kendilerine imdâdiye yetirmek üzere bir muvâsalat hattına çalışmalıdır.
Ol-bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü’l-emrindir.
Batum, 23 Mayıs 1334
Heyet-i Murahhasa A‘zâsından Millî Şûrâ ve Seym A‘zâsından
Mehmed Hasan Hâcînski Mehmed Yûsuf Caferov
Mehmed Emîn Resûlzâde Adliye Nâzırı Fethalî Han Hoyski
Ahmed Bey (Can Baba) Maârif Nâzırı Yusûfbeyli Nasîb
Aslan Bey Safîkurdiski Halîl Bey Hasmehmedov
Ahmed Cevdet Pepinov
HR.SYS, no. 2398/4, v. 12, s. 1-4.
** ** ***
56 saylı sənəddə ən diqqəti cəlb edən məqam ondan ibarətdir ki, Xəlil bəy Osmanlı dövlətinin Qafqaz siyasətinin olmamasından şikayətlənir.
No. 56
MÂVERÂ-YI KAFKASYA HÜKÜMETİ’NE ÜLTİMATOM VERİLMESİ VE KAFKASYA FEDERASYONU MESELESİ
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.176-177)
ÖZET
[24 Mayıs 1918]
Batum Konferansı’ndaki müzakereler ve Mâverâ-yı Kafkasya Hükümeti’ne verilmesi düşünülen ültimatom sonrasında tezahür edecek ortam hakkında Sadrazam Talat Paşa’ya telgraf çeken Halil Bey, ültimatom konusunda Almanya’nın Osmanlı siyasetini desteklemesinin önemi üzerinde durmaktadır. Zira herhangi bir sorun oluşması veya ültimatomun reddi durumunda geri adım atmak Osmanlı’nın bölgesel nüfuzuna zarar verebilir. Halil Bey, böylesine bir kritik dönemde Osmanlı’nın Kafkasya siyasetinin mevcut olmadığı hususunda şikayette bulunmaktadır. Diğer taraftan ise Kafkasya’nın istikbalini ele almak gerekir, Halil Bey üç hükümetten müteşekkil konferderasyon düşüncesini uygun bulmaktadır. İlhak düşüncesi ise böylesine kritik dönemde Osmanlı’nın bölgesel çıkarlarına zarar vermektedir.
TRANSKRİPSİYON
[1. belge]
[24 Mayıs 1918]
Devlet-i Aliyye-i Osmâniye
Telgraf İdâresi
Telgrafnâme
Alman Hükûmeti Kafkas Hükûmeti’ne verilecek ültimatom üzerine tahaddüs edecek netâyicin mes’ûliyetine iştirâk edince mahzûr-ı siyâsî mütedeffi‘ oluyor demektir. Ancak sefîr ile karârın kat‘iyeti Berlin’in tasvîbine mu‘allak ise ültimatom mâhiyetinde bir nota verilmesinin şimdilik te’ehhürünü muvâfık bulurum. Zira ültimatom verilirse redde ma‘rûz kalır ve sefîr ile ittihâz edilen mukarrerâtta Berlin’in tamâmıyla tasvîbine iktirân etmez ise bizim için geri dönmek büyük bir mahcûbiyet olur.
Vehîb Paşa Hazretleri nezdimdedir. Şimendiferin işgâli için esâsen emir verilmiş olduğunu ve yarın ale’s-sabâh hareketin başlamak üzere olduğunu beyân buyurdular. Bundan tahassul edecek müşkülâtta bugün tekrâr Enver Paşa Hazretleri’ne yazmışlardır. Ültimatomun şimdilik te’hîri hakkındaki mütâla‘am tasvîb olunur ise başlayan harekât-ı askeriyenin zarûret-i harbiyeden neş’et etmiş olduğuna ve bir hareket-i hasımâne olmadığına dâ’ir Kafkas murahhasına bir nota yazmaklığım münâsib olur. İttifâk için vukû‘ bulacak teklîf yalnız bizim ile yapılacak ittifâk için olacaktır yoksa müttefiklerimiz de iştirâk edecekler mi? Etmeyecekler iseler yarın Kafkas Devleti’yle Rusya veya İngiltere arasında tahaddüs edebilecek bir harbe bu ittifâk dolayısıyla sürüklenir isek, müttefiklerimiz de birlikte hareket edeceklerine dâ’ir ayrıca te’mînât veriyorlar mı? Vehîb Paşa Hazretleri harben yapılacak işgâlde şimendiferlerden istifâde olunamayacağını ve çünkü lokomotif vagonları ve köprüleri ve tünelleri tahrîb edeceklerini söylüyorlar ve ilâve ediyorlar ki menzil vesâ’itinin adem-i inkıtâ‘ harekât-ı askeriyenin ancak pek mahdûd ve mu‘ayyen mesâfeye kadar terakkîsini kâfil olabilecek ve ondan sonra harekât mahkûm-ı tevakkuf olacaktır ve bununla maksad istihsâl olunamayacaktır. Bu cihetleri de ber-tafsîl Enver Paşa Hazretleri’ne yazdılar.
Halîl
HR.SYS, no. 2372/3, v. 116-117.
** ** ***
[2. belge]
[24 Mayıs 1918]
24 Mayıs sene [1]334
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
Şifre
Lossow’a ta‘lîmât-ı kat‘iye vürûdunda ültimatom derhâl verilecektir. Netîceyi derhâl arz ederim. Hükûmetin nokta-ı nazarını karşımdaki Çhenkeli’ye söyler ve onları Ermenilerden ayırmağa çalışırken, neler söylemiş olduğumu yazdım. Diğer taraftan hakîkî düşüncelerimi de zât-ı devletlerine arz ettim. Binâen‘aleyh mes’elenin her iki cihetini düşünerek karâr verdim. Çibanı kökünden izâle edemeyince, yapacağımız yarım tedbîr herhâlde âtî için çok tehlikeli olacağı kanâ‘atindeyim. Ermeniliğin istediğimiz hudûdun hâricinde gâyet za‘îf bir hâlde dahi teşkîli kâbil olamayacağına kâni‘ olduktan sonra Aleksandropol’den sarf-ı nazar etmek tavsiyesinde bulundum. Esbâbı da evvelce îzâh ettiğimden dolayı tekrâr etmek istemiyorum. Yalnız Rusya’nın eski dehşetiyle mevcûd olmaması benim nokta-ı nazarımı takviye edecek avâmilden olduğu beyâna müsâ‘ade buyurmanızı ricâ ederim. Kafkasya hakkında vaktiyle bir program takrîr etmekliğimizi teklîf etmiş idim. Kabûl buyurmamış idiniz. O zamân bu mes’eleler arîz ve amîk beynimizde görüşülür, bugünkü ihtilâfa meydâna kalmaz idi. Kafkasya’nın vaz‘iyet-i beyne’l-milelini takrîr ve te’sîs eylemek bendenizce her şeyden mühimdir. Bunu te’mîn edemez isek yapacağımız şeyler nakş-ber-âb nev‘inden olacaktır. Üç hükûmetten müteşekkil konfederasyon şekli bütün dünyâyı tarafdâr olarak kazanacak bir şekl-i müstehsindir. İrâdemizi düşmanlara tamâmıyla dikte edememiş olsak bile, hattâ Almanların emr-i vâkı‘ları bozulsa bile, bekâ bulabilecek bir hâdise-i siyâsiyedir. Kafkasya’yı evvel-i emrde konfederatif bir şekilde te’sîs ederek, vaz‘iyet-i beyne’l-milelini takrîr eylemeli ve bizim ile olacak irtibât husûsunu bi’l-âhare düşünmelidir. İlhâka doğru acele edersek mahrûmiyetle mu‘âteb olacağımıza şekk ü şübhe yoktur. Hâliyle meşgûl olduğumuz mes’ele gâyet mühimdir, istihdâf eden gâyeyi iyi ta‘yîn ve ona mevsıl yolları da iyi intihâb etmeliyiz. Şu muhâberâtımızı tedkîk edecek ahlâf, bu kadar mühim bir mes’elenin hallinde programsız yürüdüğümüzden dolayı bizi ne kadar tahti’e eylese gerektir.
Ağaoğlu Ahmed Bey’i işe karıştırmayacağım tabî‘îdir. Kendisi buraya gönderilmemeli idi. Geldikten sonra Kafkasyalı hemşehrileriyle münâsebette bulunmasına mâni‘ olamaz idim. Enver Paşa Hazretleri tarafından gönderilmiş olduğuna göre Müslüman murahhaslar ve hey’etlerle görüşerek müzâkerâttan haberdâr olmuş ve ihsâsâtını yazmak arzusunu izhâr eylemiştir.
HR.SYS, no. 2398/5, v. 119-120.
** ** ***
57 saylı sənəd haqqında 53 saylı sənədə baxın.
No. 57
GÜRCÜ, ERMENİ VE MÜSLÜMAN MURAHHASLARIN KAFKASYA’NIN MUKADDERATINA DAİR MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyəti., S.178-179)
ÖZET
[24 Mayıs 1918]
Halil Bey tarafından Batum’dan gönderilen 24 Mayıs 1918 tarihli telgrafnamede Kafkas Murahhas Heyeti’ndeki Gürcü, Ermeni ve Müslüman murahhasların memleketlerinin istikbali hususundaki düşünceleri hakkında bilgi verilmektedir. Halil Bey’in görüşmeler neticesinde hasıl olan kanaati şu mealdedir: Gürcüler Ermenilerin bulunmadığı bir konfederasyonda kalma niyetinde değiller. Ermenilerin savaş kararına Gürcüler katılmayacaklar ve bir kenara çekilip kendi istiklallerini ilan edecekler. Ermeniler ise kendilerine sunulan sulh projesini genel olarak imzalamama eğilimindedirler, aslında imzalama ve direnme arasında ikilemdedirler. Müslüman murahhaslar ise Ermeni, Gürcü ve Müslümanlardan müteşekkil Kafkasya Konferderasyonu’nun çözülmesi halinde Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’dan oluşan bir devlet ilanının mümkünlüğünü kabul etmektedirler.
TRANSKRİPSİYON
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
35
24 Mayıs sene [1]918
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
General Lossow teblîğât-ı devletleri vechle sefîrden henüz ta‘lîmât almamıştır. Sefîrden şimendifer mes’elesine dâ’ir bir mukaddeme-i sulh imzâ edilerek hudûd ve sâ’ire mesâ’ilinin İstanbul’da müzâkere edilmesi ve Kafkas murahhaslarını da birlikte alarak İstanbul’a avdet edilmesi için ta‘lîmât almış. Bendenize bildirdi. Ta‘lîmâta mugâyir olduğundan dolayı iştirâk edemeyeceğimi bildirdim. Bi’l-âhare Lüdendorff’tan acâyib bir telgraf almış, General Seeckt’e de aynı telgraf çekilmiş, ma‘lûmât-ı fehîmâneleri elbette vardır. Lossow’dan kat‘î ta‘lîmât verilmesini mü’eyyid telgraf çekmiş, bendenizin istidlâ‘âtıma nazaran Lossow evvelce Brest-Litowsk hudûduna ve Gürcülere hoş görünmek üzere ta‘lîmât almış olduğundan şimdi teklîfâtımızı tamâmıyla kabûl ettirmek üzere bana iştirâk etmekten çekiniyor. Mukaddeme-i sulh mes’elesi bundan neş’et ediyor. Lüdendorff’un telgrafı da yine kendi tarafından yazılmış bir sûret-i tesviyeye muvâfakat cevâbı olsa gerektir. Zira Lossow bir hafta mukaddem bendenize böyle bir teklîfte bulunmuş ve tarafımdan kat‘iyen reddedilmiş idi. Binâen‘aleyh Lossow’a serî‘an kat‘î ta‘lîmât verdirilmesi musterhamdır. Bu müddet zarfında Gürcü, Ermeni ve Müslüman murahhasları ile dâ’imî sûrette temâsta bulunuyorum. Gürcüler evvelce de arz ettiğim gibi Ermenileri gayr-ı memnûn bırakmaktan mütehâşîdirler. Binâen‘aleyh Ermeniler muvâfakat etmediği hâlde Müslümanlar ile birlikte yine Kafkas konfederasyonunda kalmamağa kat‘iyen karâr vermişlerdir. Ermeniler mukâvemet-i me’yûsâneye karâr verirler ise Gürcüler, tahmînim, bu mukâvemete iştirâk etmeyeceklerdir. Fakat umûmî hükûmetten ve Diet’ten çekilecekler ve kendi hudûdları dâhilinde ihtilâlâttan masûn kalmağa çalışacaklardır. Ermeniler de teklîfâtımız dâ’iresinde sulh imzâ etmemeğe karâr vermişler. Mukâvemet veya teslîmiyet mes’elesinde ârâya muhâlif görünüyor. Başlıca komiteler uzlaşmak kâbil olamazsa mukâvemet tarafdârıdır. Yalnız Gürcüler Ahıska’nın terkine ve Ermeniler de Aras ve civârı tashîh-i hudûduna muvâfakat edeceklerdir. Müslüman murahhaslar dün Enver Paşa’ya göndermek üzere tahrîrî bir istid‘â getirdiler. Pek uzundur. Telgraf ile çekmek kâbil değildir. Bunun mühim fıkralarını aynen âtîye naklediyorum:
“Kafkasya mes’elesinin kat‘î bir sûrette hall alacağı böyle mühim bir zamânda biz zîrde vaz‘-ı imzâ eden Cenûbî Kafkasya İslâmlarının nümâyendeleri bir takım mesâ’il-i mühimme-i siyâsiye hakkındaki mütâla‘ât-ı âcizânemizin huzûr-ı devletlerine arzını vazîfeden addederiz. Hükûmet-i Osmâniye’nin tashîh-i hudûd hakkındaki teklîfi müttehid Kafkasya fikrini mahvediyor. İki kantonlu müttehid Kafkasya Hükûmeti’ne gelince buna da Gürcüler kat‘iyen rizâ değildirler. Onlar işin böyle müşkül bir şekle müncer olacağı ile hâsıl olacak ihtilâlât-ı dâhiliyeyi kâmilen takdîrde kendi yüklerini sudan çıkarmak için îkâ‘ olunacağını tahmîn eyledikleri yangına iştirâk etmemek, Ermenilerle alâkayı kötüleştirmemek ve aynı zamânda da kendileri arâzîlerini bir sel gibi gelecek olan Ermeni muhâceretine karşı müdâfa‘a eylemek üzere kendi istiklâllerini i‘lân ile Kafkasya vahdâniyetinden hâric müstakil bir siyâset ittihâzına karâr vermişlerdir. İş bu dereceye gelince tabî‘îdir ki biz de Şimâlî Kafkasya ile birlikte İslâmlığın istiklâlini i‘lân etmeliyiz. Fakat şimdiki hâlde mes’elenin böyle bir şekil alması muvâfıktır. Bize öyle geliyor ki bu Trabzon’da irâ’e olup da, Batum’da bir daha tavazzuh eden mülâhazât ile pek muvâfık olamaz. Acabâ Türkiye, küçük kardeşi bulunan Azerbaycan ve ale’l-‘umûm büyük Türk siyâsetinden ötürü bakalım hangi tarîk daha muvâfıktır? Kendi dâhilinde hiss-i intikâmla meşyû‘ dâ’imâ fırsat ardından kaçan ve ilk imkân bulunca arkamızdan hancerle [v]urmak zihniyetinde kalan emeli arzu-yı millîsi münker ve her zamân Türk siyâseti aleyhinde müdâhalât-ı ecnebiyeyi ihtâr eden entrikalara vâsıta olacak bir buçuk milyonluk bir Ermeni kitlesi bulunduğunu mu, yoksa Türk akvâmı muhât sevke’l-ceyş nazarınca zararsız ve âmâl-ı milliyesince te’mîn olunmuş küçücük bir Ermeni kantonu mu? Siyâset-i milliyemiz nokta-ı nazarından bizce ikinci şekil daha fâ’ideli ve daha münâsib olsa gerek. Ermeni kantonu te’sîsinden bahsettikte maksadımız Ermenileri müdâfa‘a değil kendi siyâsetimiz Türk siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından bakıyor ve mes’eleyi bu siyâset fâ’idesine halletmek istiyoruz. Ermeni kantonunun taksîmi hakkındaki karâr-ı kat‘î ve lâ-yetağayyar olduğu takdîrde büyük bir istid‘âmız vardır. Bâb-ı Âlî’ye Cenûbî Kafkas İslâmlarının bulundukları ahvâl-ı müşkilesi hakkında defa‘larla ihbârâtta bulunmuşuz. Kıta‘ât-ı askeriye teslîhât-ı disipliniye ve teşkîlât yokluğu yüzünden bura İslâmları yardımsız bir hâlde bulunuyorlar. Binâen‘aleyh mu‘âvenet-i serî‘a ve kat‘iye-i askeriye taleb ve istirhâm ederiz.”
HR.SYS, no. 2372/3, v. 64-68.
** ** ***
64 saylı sənəddə erməni dövləti yaradılması ilə Bakı məsələsi arasında əlaqə yaradılır. Azərbaycan tərəfin Bakı məsələsinə münasibətini Azərbaycan sənədlərində vermişdim. Burada onu qeyd etmək istəyirəm ki, Osmanlı tərəfi bu məsələni Ermənistan ilə 4 iyun müqaviləsinin 11-ci maddəsində ifadə edib.
No. 64
HALİL BEY İLE MÜSLÜMAN VE ERMENİ MURAHHASLAR ARASINDA BAKÜ VE ERMENİSTAN MESELESİNE DAİR MÜZAKERELER
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.188-189)
ÖZET
[26 Mayıs 1918]
Konferansın son günlerinde Batum’dan Sadrazam Talat Paşa’ya gönderdiği telgrafnamede Halil Bey, Müslüman Murahhaslarla yaptığı müzakerelerin içeriği hakkında bilgi vermektedir. Bakü meselesinden dolayı Müslüman Murahhasların rahatsızlık duyduklarını ifade eden Halil Bey, Osmanlı Devleti’ne ilhak edilecek kazaların karşısında Ermenilere yüzölçümü dar bir alan tahsis edilmesi layihasının hem Müslüman hem de Ermeni Murahhasları memnun ettiğini bildirmektedir. Böyle bir şeraitte küçük olsa bile bir devlet teşekkülünün Ermeni Murahhasları mutlu ettiği muhakkaktır, sadakatlerini arz etmek için İstanbul’a heyet göndermeye hazırdırlar. Diğer taraftan ise Bakü’de iki yüz bin civarında Müslüman ahali ve 8 bin civarında Osmanlı esiri Ermeni ve Bolşeviklerin tahakkümü altındadır. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nin buraya özel ihtimam göstermesinde yarar vardır.
TRANSKRİPSİYON
[1. belge]
[26 Mayıs 1918]
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Sıra Numarası : Bilâ
Târîh : Fî 26 Mayıs sene [1]334
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
Telgrafnâme-i fehîmânelerini aldım. Ültimatom da hazırlanmıştır. Şimdi verilecektir. Müddeti için ba‘zı ma‘rûzâtım vardır. Müslüman murahhaslar bugün sabâh nezdime geldiler. Bakü vaz‘iyetinden pek endîşenâktırlar. Zira şehr-i mezkûr Ermenilerin elindedir. Bunun için bize terk edilecek arâzînin ötesinde Ermenileri kısmen muhavven edecek bir kanton kendilerine ayırmak istediler. Bi’l-âhare Taşnaksütyunların hâricinde olup da bugün Tiflis’te kesb-i ehemmiyet eden diğer bir Ermeni fırkasının re’îsi geldi. O da bu sûret-i tesviyenin tarafdârı göründü. Bize evvelce vukû‘ bulan iş‘âr-ı devletlerine istinâd ederek Hükûmet-i Osmâniye’nin böyle bir kantonun tefrîkine mu‘ârız olmadığını bildirdim. Bunun için birkaç gün müddet istedi ve ültimatom verilecek ise bunun hiç olmaz ise üç gün müddet ile verilmesini ricâ etti. Bu böyle bir i’tilâf tahakkuk-pezîr olur ise mûmâ-ileyh İstanbul’a bir hey’et gönderilerek Hükûmet-i Seniyye’ye arz-ı sadâkat edileceğini de ilâve ederek biraz da bizim tarafa lutf ve müsâmaha gösterilmesini istirhâm etti. Ermeniler tarafına bu sûretle vukû‘ bulacak tezâhürün Avrupa ve Amerika’da yapacağı te’sîr pek iyi olacaktır.
Cevâb-ı devletlerine intizâr ediyorum. Fermân.
Fî 26 Mayıs sene [1]334
Halîl
HR.SYS, no. 2371/6, v. 82-83.
** ** ***
[2. belge]
[26 Mayıs 1918]
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
C[evâb]: Şimendiferden ordunun mürûru mes’elesi için esâsen bir i’tilâf yapılmıştır. Binâen‘aleyh ta‘yîn edilecek müddetin azlığı veya çokluğu harekât-ı askeriyeye te’sîri olmayacaktır zannediyorum. Ma‘a-mâ-fîh ültimatomda bu ciheti tasrîh ederim. İki yüz bin Bakü şehri Müslümanları on bine yakın esîrimizin ve milyarlarca servetin Ermenilerin elinde bir rehîne bulunduğunu ve Bakü’de talanı ve tahrîbâtı yapacak olanların Bahr-ı Hazar tarîkıyle savuşup gideceklerini de nazar-ı dikkate almak zarûrîdir. Zannediyorum sırf Müslümanları mülahhas kılacak bu derece azîm zâyi‘âta ehemmiyet vermediğimizi Müslümanlara ihsâs ettirmek de pek garîb olur. Müsâ‘ade-i devletlerinden dolayı arz-ı teşekkür eylerim. Fermân.
Osmanlı arxivlərinə əsasən erməni dövləti 1918-ci ildə necə yarandı-Kərim Şükürov yazır
Erməni dövlətinin yaradılması: Osmanlı arxiv sənədləri-2
(Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaradılmasının kilid sənədi kimi təqdim olunan Azərbaycan nümayəndələrinin Ənvər paşaya 1918-ci il 23 may tarixli müraciətinin mətninə yeni baxış...)
Cümhuriyyətin 100 illiyi münasibətilə həmin dövrə aid, mənim koordinasiyam və ön sözlərim ilə, Osmanlı arxiv sənədləri və mətbuatı üzrə üç toplu hazırlandı. Sənəd və materialların Osmanlıca olması nəzərə alınaraq, onların İstanbulda çap edilməsi qərara alındı. Mən deyərdim ki, böyük bir kollektivin olduqca gərgin zəhməti hesabına bu topluların (Birinci Dünya savaşı ve Azerbaycan; Azerbaycan Cümhuriyyeti və Azerbaycan Cümhuriyyeti Osmanlı basınında. Ön söz K.Şükürov, hazırlayanlar Q.Şükürov, V.Qafarov) bir-birinin ardınca, elə 2018-ci ildə İstanbulda işıq üzü görməsinə nail olundu. Bu topluların və Cümhuriyyətə aid digər nəşrlərin Bakıda geniş təqdimatı da keçirildi.
Tarixçilər yaxşı bilir ki, əsl yaradıcı iş sənədlər əldə edildikdən sonra başlayır. İlk mərhələdə, sənədlərin çapa hazırlanması və ön sözlərin yazılması prosesində onlar, necə deyərlər, süzgəcdən keçirildi, təsnifatı aparıldı və s. Bu toplularda nəşr edilmiş sənədlərin müəllif hüququ (bu həmin toplularda da qeyd edilib) nəşriyyata məxsus olduğundan, bu sənədlər üzərində iş ikinci mərhələyə keçdi. Bu sənədlər əsasında dövrə aid yeni tematik toplular hazırlandı.
Onlardan biri “OSMANLI İMPERİYASI VƏ ERMƏNİ DÖVLƏTİNİN YARADILMASI” adlanır. Topluda bu və ya digər dərəcədə həmin tematikaya aid olan 261 sənəd əks olunub və hələlik, əlyazması hüququnda istifadəyə hazırlanıb. Münasib imkan yaranan kimi onu geniş oxucu kütləsi üçün, sosial şəbəkə və ya digər vasitə ilə, təqdim etmək də mümkündür.
İndi isə yuxarıda qeyd etdiyim topluların birindən-“Azerbaycan Cümhuriyyeti. 1918-1920. Osmanlı arşiv belgeleri. İstanbul, 2018” toplusundan prinsipial əhəmiyyətə malik olan 10 sənədi (həmin topludakı sıra sayı və səhifəsi ilə) sizə təqdim edirəm. Bu sənədləri Word-də təqdim edirəm ki, istənilən şəxs onunla ətraflı tanış ola bilsin, üstündə qeydini aparsın və s.
Bu sənədlər Osmanlıca olduğu üçün bəzi istifadəçilər elə düşünə bilər ki, ondan istifadə çətindir. Təbii ki, burada həqiqət var, lakin bu çətinliyi aradan qaldırmaq mümkündür. Türkiyənin müvafiq qurumları tərəfindən belə bir çətinliyi aradan qaldırmaq üçün hər cür tədbir görülüb. İnternet resurslardan Osmanlıca-türkcə və s. lüğətlər vasitəsilə bu sənədləri müasir türkcəyə çevirmək olur.
Bununla eyni zamanda, sənədlərdən istifadə edərkən ən mühüm mənbəşünaslıq tələblərinə də əməl edilməlidir, yəni mənbənin mənşəyi və s. nəzərə alınmalıdır. SƏNƏDDƏ BELƏ YAZILIB DEYƏ, O MÜTLƏQ ELƏDİR MƏNTİQİ DOĞRU DEYİLDİR. Məsələn, Osmanlı dövlətinin Batum konfransındakı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy yazır ki, müsəlman nümayəndələr yanıma gəldi və belə dedi. Bunun doğru olmasına əmin olmaq üçün gərək onun söylədikləri digər mənbə ilə təsdiq olunsun. Əgər, bu mümkün deyilsə, Xəlil bəyin fikrini olduğu kimi qəbul etmək olmaz.
Təqdim etdiyim sənədlərə geniş şərh yazmağa ehtiyac görmədiyim üçün, onlardan rahat istifadə məqsədi ilə diqqət verilməsi vacib olan yerləri mətnin digər hissələrindən fərqləndirməkdən ötəri böyütmüş və kursivlə ayırmışam. Bildirmək istəyirəm ki, sənədlərə verilmiş xülasə onu nəşrə hazırlayanlara aiddir. Diqqətli oxucu bu xülasələrin sonradan necə fərqli şəkildə interpretasiya edilməsini də müqayisədə asanlıqla müəyyən edə biləcəkdir.
Sonda bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Təqdim edilən səndələrdən 39 (GENCE VE ERİVAN MURAHHASLARININ TALAT PAŞA’YA MÜRACAATLARI), 53 (AHMED AĞAOĞLU VE ALİ BEY HÜSEYİNZADE’NİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI) və 57 saylı (AZERBAYCANLI SİYASİLERİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI) olanlar azərbaycanlılara aiddir.
Beləliklə, bir məşhur misalda deyildiyi kimi bu daş, bu da tərəzi...
Sənədlər və şərhlər
39 saylı sənəddə ermənilərin Azərbaycan bölgələrində törətdikləri zülmdən bəhs edilır. 1918-ci ilin ilk aylarında sadəcə İrəvanda 130-a yaxın kəndin dağıdıldığı bildirilir. Sənəddə göstərilir ki, ermənilər gələcək hüdudlarını indidən çəkərək, bu hüdud daxilində təşkil edəcəkləri Ermənistan içərisində ermənilərdən başqa heç kimi buraxmaq istəmirlər və s. Bu sənəddə erməni dövlətinin yaradılması prosesində ermənilərin fəaliyyətinə diqqəti çəkmək istəyirəm. Ümumiyyətlə, erməni dövlətinin yaradılmasında Osmanlı imperiyası ilə birgə, böyük dövlətlərdən bəhs etməklə yanaşı, ermənilərin özlərinin, xüsusilə də gürcülərin roluna ayrıca fikir verilməlidir.
No. 39
GENCE VE ERİVAN MURAHHASLARININ TALAT PAŞA’YA MÜRACAATLARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.143-144)
ÖZET
[13-14 may 1918]
Gence ve Erivan Müslüman Millî Şuraları temsilcileri tarafından Sadrazam Talat Paşa’ya gönderilen istidanamede Nahçıvan, Ordubad, Karabağ ve Erivan’daki Ermeni mezaliminden bahsedilmektedir. Verilen bilgilere göre, Kafkasya’daki anarşi karşısında Kafkasya Hükümeti’nin muktedirsizliği yüzünden Ermeni çeteleri Müslüman köylerini yağma ve tahrip etmekte, ahalisini katletmektedir. Mesela, 1918’in ilk aylarında sadece Erivan’da 130 civarında köy tahrip edilmiştir. İstidanamenin son kısmında adı geçen bölgelerin ahalisini temsilen Osmanlı Hükümeti’nde yardım talep edilmektedir.
TRANSKRİPSİYON
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Mahrec : Batum
Numara : 703
Târîh : 14 Mayıs [13]34
81
Sadrazam Talat Paşa Hazretleri’ne
Rus asâkiri Mâverâ-yı Kafkas hudûdlarını tahliye ile çekildikleri esnâda esliha-ı harbiyelerinin kısm-ı küllîsi Kafkas Ordusu dâhilinde bulunan Ermeni çete ve alaylarına kolaylıkla geçmiş ve bunlar ma‘rifetiyle eli silâh tutan tekmîl Ermeniler silâhlanmışlardır. Ahâlî-i İslâmiye ise henüz iktisâb-ı kuvvet ve kudret edemeyen Mâverâ-yı Kafkas Hükûmeti’nden silâh alamaması yüzünden bir yıldan fazla devâm edegelmekte olan kanlı anarşi içerisinde her yerde dûçâr-ı zulüm ve felâket olmaktadırlar. Bu müsellah Ermeniler ellerindeki silâh ve mıntıkamızdaki hükûmetsizliğin tevlîd ettiği anarşiden bi’l-istifâde hükûmet-i mutasavvere ve müstakbelelerinin hudûdlarını şimdiden çekerek ve bu hudûd dâhilinde teşkîl edecekleri Ermenistan içerisinde Ermenilerden başka hiçbir anâsır bırakmamağa azmederek muhît-i mutasavvereleri dâhilinde yüzlerce İslâm köylerini mahvetmektedirler. Ez-cümle son aylar zarfında Revan Vilâyeti’nde yüz otuz İslâm karyesi ahâlîsini kısmen firâra icbâr ve bakıyesini katl ile tahliye ettikleri köylerde Ermeni mühâcirleri yerleştirmişlerdir. Bu vilâyette mütebâkî anâsır-ı islâmiye ise Ermenilerin muntazam usûl ve siyâseti olduğu arz olunan maksadlarına ve güçlü kuvvetlerine karşı mukâvemetten âciz oldukları için tahlîs-i nefs yolunda bütün emlâk ve hayvânâtlarını bırakıp etrâftaki dağ ve kurâlara firârda mütevattin kalmaktadırlar ve çekilmez felâketimizi Mâverâ-yı Kafkas Hükûmeti’ne def‘aâtle bildirip mu‘âvenet istirhâmında bulunduk ise de hükûmet-i mezkûrenin şimdilik bizi kurtaracak kuvvet ve iktidârı olmadığından çoktan beri Ermeni cânîlerinin eyâdî-i felâketlerine terk edilmiş olan mukadderât-ı hayâtiyemiz mutasavver Ermenistan dâ’ire-i hudûdları içerisinde bulunmak i‘tibârıyla mahkûm, zavâllı ve perişan görülmektedir. Bu maksadın istihsâlı için son günlerde tecâvüzlerini artıran bu türediler Nahçıvan şehrini tahrîb, Karabağ ve Revan şehirlerini muhâsara edip, kuvvetli müfrezelerle ihrâka başlayarak önlerine geçen bi’l-cümle köy ve mahsûlâtı mahv ve yağma eylemektedirler. Ma‘rûz kaldığımız felâket-i ma‘rûzanın şu sûretle yüzde birini tasvîr eden mezâlim ve tecâvüz-i vâkı‘anın nihâyetlendirilmesi can ve mâlımızın muhâfazası için komşumuz olan Hükûmet-i Osmâniye’ye mürâca‘ata mecbûr olduğumuz ve mütecâviz Ermenilerden sıyânetimiz için lâzım gelen mu‘âvenet ve tedâbîr-i müsta‘celenin ittihâz ve irâdesi istirhâmında bulunduğumuz ma‘rûzdur.
Fî 13 Mayıs sene [13]34
Gence Millî Şûrâsı Vekîli a‘zâsından Mu‘allim Cevâd
Erivan Vilâyeti Meclis-i Millî a‘zâsından Mu‘allim Alî Hayrî Abdülhamîd
Gence Vilâyeti Meclis-i Millî a‘zâsından Doktor Hüdâdad [Refibeyli]
Mâverâ-yı Kafkas Müslüman Merkezi Komite a‘zâsından Doktor Hüsrev Sultânov
HR.SYS, no. 2371/6, v. 77-78.
** ** ***
47 saylı sənədin xülasəsində aydın şəkildə qeyd edilir ki, Xəlil bəy hələ mayın 20-də (Azərbaycan nümayəndələrinin Ənvər paşaya müraciəti mayın 23-də olacaqdır) Osmanlı sərhədlərinin o tərəfində ermənilərə torpaq verilməsi tərəfdarıdır. Batumdakı Qafqaz nümayəndələri ilə görüşlər barədəki fikirlər də verilir.
No. 47
MÂVERÂ-YI KAFKASYA CUMHURİYETİ’NİN LAĞVİ HALİNDE ERMENİLERİN NEDEN OLACAKLARI KARGAŞA VE ANARŞİ HAKKINDA
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.159-160)
ÖZET
[20 Mayıs 1918]
Batum Konferansı sırasındaki müzakereler sonucunda Mâverâ-yı Kafkasya Cumhuriyeti’nin lağvi ihtimali beliriverdi ve böyle bir ortamda Ermenilerin neden olacakları kargaşa ve faaliyetlere karşı alınması muhtemel önlemler üzerinde düşünülmeye başlandı. Binaenaleyh Halil Bey ile Çhenkeli arasındaki fikir teatisinde Çhenkeli’nin Gürcü ve Müslüman federasyonu oluşumuna mukabil Ermenileri dışlayan siyaset yürütülmesine muhalefet ettiği görülmektedir. Muhalefetini ise Ermenilerin Mâverâ-yı Kafkasya’nın her tarafına yayılmış olmaları ve her an kaos ve kargaşa çıkarmaya hazır bulunmaları ile izah etmektedir. Kafkasya Heyet’ndeki Müslüman murahhaslar ise Ermeni çetelerinin Azerbaycan köylerine saldırarak katliam yapmalarından endişe duymaktadırlar. Buna mukabil Halil Bey, Osmanlı sınırlarının ötesinde Ermenilere bir miktar toprak vererek yaşam alanı oluşturulmasının söz konusu probleme çözüm mahiyetinde olduğu düşüncesindedir.
TRANSKRİPSİYON
20 Mayıs sene [13]34
[Sadrazam Paşa Hazretleri’ne]
Lossow ta‘lîmâtı ta‘rîf-i devletleri vechle alır ise emr-i devletleri vechle işin intâcına sarf-ı mesâ‘î olunacaktır. Aksi takdîrde yine telgraf başında tebhîr ederim.
Çhenkeli ile görüştüm. İstanbul’dan ültimatom için emir almaklığım gâyet muhtemel olduğunu gerek Kafkas Cumhûriyet-i Müttehidesi ve gerek Gürcü nokta-ı nazarından ültimatomun vukû‘unda ittihâz edilmesi îcâb edecek hatt-ı hareket hakkında şimdiden düşünmesi için evvelden haber vermeği muvâfık bulduğumu söyledim. Memnûn oldu. Uzun uzadıya görüştük. Şâyed Ermeniler yanaşmaz ise Müslümanlar ile birlikte konfederasyonu muhâfaza eylemelerini ve teklîfâtımızı kabûl eylemelerini tavsiye ettim. Ermenileri gayr-ı memnûn bir vaz‘iyette bırakarak Müslümanlar ile ittihâdı muhâfaza etmekliğin kendileri için gayr-ı mümkün olduğunu bildirdi. Sebeb olarak da, “Ermeniler Kafkasya’nın içinde yayılmışlardır, kendilerine pek büyük müşkülât ihdâs edebileceklerinden mütehâşîdirler. Siz büyük bir devlet olduğunuz hâlde Ermenilerle bunca sene uğraştınız. Biz herhangi kuvvetimizle gayr-ı memnûn Ermenileri dâ’ire-i itâ‘ata alabiliriz?” dedi.
İstanbul teklîfâtının aynen kabûlünde arz olunduğuna göre Gürcülerin Ermeniler yoluna kendilerini tehlikeye atmaları kâr-ı âkıl olamayacağını, bir de Ermeniler dolayısıyla Gürcülerle yeniden muhâsamaya girişilir ise pek çok müte’essif oluruz dedim. Ermeni Hükûmeti husûsuyla böylece bir arâzî üzerinde te’essüs eder ise ahâlî komitelerin ileride de taht-ı nüfûzunda bulunacaktır ve dünyânın her tarafında bulunanlar da orada toplanmağa çalışacaklardır. Bu âtiyen Kafkas için de büyük bir tehlikedir. Hâlbuki hükûmet sâhibi olamazlar ise bu musîbet-i müdhişeye rağmen millete bir mükâfât te’mîn edemediklerinden dolayı komiteler nüfûzlarını gâ’ib edecek ve Ermeniler de evvelce olduğu gibi gerek sizde ve gerek bizde kânûna mutî‘ vatandaş olarak cângüzâr olacaklardır dedim.
Gürcülerle müttehid bu kadar milyon Müslümandan müteşekkil Kafkas Hükûmeti ve bizim taraftan kuşatılmış bir Ermenistan’dan tehlike gelmeyeceğine dâ’ir uzun uzun sözler söyledi. Ermeniler mezbûhâne bir mukâvemete karâr verirler ise Gürcüler konefederasyonun dağıldığını i‘lân ederek kendilerini bu herc ü mercden muhâfazaya musırr-ı mesâ‘î edeceklerini zannediyorum. Ma‘a-mâ-fîh hiçbir nüfûzun hâkim olmadığı anarşinin bir memlekette nâgehâ-ı nâ-zuhûr hâdisâta da intizâr edilebilir.
Gürcü gazeteleri gâyet heyecân-âmîz makâlelerle halkı aleyhimize tahrîk etmektedirler.
Ermeniler Tiflis’ten yeni bir takım adamlar göndermişler. Ziyâretime geldiler. Uzun uzadıya görüştük. Trabzon müzâkerâtını kat‘ etmek sûretiyle başlayan çılgınlığın Ahâlî-i İslâmiyeyi köylerinden çıkarmak üzere devâm eden tecâvüzâtın müzâkereyi bu hâle getirdiğini ve netîcesine tahammül etmeleri lâzım olduğunu ve ültimatom vermek üzere kat‘î bir emir almaklığım gâyet muhtemel bulunduğunu kat‘î bir lisân ile bildirdim. Kendilerini müdâfa‘a etmeğe ve kuvvetimizi sû-i isti‘mâl etmeyeceğimizden ümîdlerini henüz kesmemiş olduklarını beyân ederek kendileri yeni gelmiş olduğundan biraz vakit bırakmaklığımızı ricâ edip gittiler.
Müslüman murahhaslarla da görüştüm. Onlar da Ermeniler inâd ederler ise ordunun önünden kaçacak yüz binlerce eli silâhlı ve yurtsuz yuvasız Ermeniler Müslüman köylerinde yapacakları tahrîbâttan pek mütedehhiş bulunuyorlar. Gürcülerin askerleri ve top ve tüfenkleri vardır. Onlar kendilerini muhâfaza edebileceklerdir. Kendileriyle sulhen tesviye-i maslahat olunur ise ordunun derhâl mu‘âvenetlerine şitâb edeceğini, olmaz ise harben bu vazîfeyi îfâya çalışacağını, büyük mes’ele halleder iken, fedâkârlığa tahammul etmek lâzım geldiğini söyledim. Bizim alacağımız arâzînin öte tarafında da Ermenilere biraz yer ayrılabilir ise mukâvemetten sarf-ı nazar ettirmek kâbil olabileceğini, Müslümanlara söylediğim gibi, Çhenkeli’ye de bildirdim.
Şimâlî Kafkas ahâlîsinin yeni murahhasları geldi. Vaz‘iyetlerini pek elîm tasvîr ettiler. Müzâkerâtın netîcesine intizâr edilmeksizin Şimâlî Kafkasyalılara biraz cebhâne ve silâh sevkine müsâ‘ade olunmasını Çhenkeli’den ricâ ettim. Hem konfederasyonu dağıtmamak hem teklîfâtımızı kabûl ettirmek, aks-i takdîrde Ermeniler ile Gürcüleri ayırmak ile meşgûlüm. Geçen zamânın bizim için çalışmasından emîn olunuz. Muhâsama tecdîd edilmeksizin mevcûd hükûmet ile arzumuz dâ’iresinde işi hıtâma erdirebilir isem pek bahtiyâr olacağım. Mevcûd anarşiyi tezyîd edecek bir cereyân müşkülâtımızı pek ziyâde artıracak ve Müslümanlara pek yazık olacaktır.
Halîl
HR.SYS, no. 2398/5, v. 89-91.
** ** ***
50 saylı sənəddə Əhməd Ağaolu və Əli bəy Hüseyzadə erməni dövlətinin yaradılmasına razı olmamağı və Qafqazın konfedrativ quruluşunun saxlanmasını bildirir.
No. 50
AHMED AĞAOĞLU VE ALİ BEY HÜSEYİNZADE’NİN ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.165-166)
ÖZET
[22 Mayıs 1918]
Batum Konferansı’nın devam ettiği günlerde Batum’a izam olunan Ahmed Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade müzakereler sırasında edindikleri izlenimleri derleyerek 22 Mayıs 1918 tarihinde Talat Paşa ve Enver Paşa’ya bir değerlendirme mektubu göndermişlerdir. Bu mektupta, Mâverâ-yı Kafkasya Cumhuriyeti’nin dağılmak üzere olduğu ifade edilerek, konferans sırasında Osmanlı hududunun genişlemesi için talep olunan kazaların ahalisinin ekseriyetinin Ermeni olduğu, sınırlar ötesinde oluşturulması düşünülen Ermenistan’a tahsisi muhtemel kazaların ahlisinin ekseriyetinin ise Müslüman olduğu bildirilmektedir. Hudut genişlemesiyle birlikte Osmanlı topraklarına katılacak kazaların Ermeni ahalisi muhtemelen yeni süreçte Kafkasya’nın Müslüman ahalisinin kesafette olduğu kazalara akın edecekler ve böylece Kafkasya’da izalesi zor anarşi ve kaos meydana gelecektir. Ağaoğlu ve Hüseyinzade’ye göre böylesine bir siyaset takip edilmesi Kafkasya Müslümanları ve Osmanlı menfaatlerine zarar verebilecek mahiyettedir. Zira Kafkasya’da “ikinci Makedonya”nın teşekkülü söz konusudur. Çözüm olarak, Ermenistan’ın teşekkülüne musamaha gösterilmemesi, Kafkasya’nın konfederatif halinin muhafaza edilmesi önerilmektedir.
TRANSKRİPSİYON
Batum
22/[0]5/[13]34
Bir Sûreti Sadrazam Paşa’ya
Başkumandan Vekîli Enver Paşa Hazretleri’ne
Buradaki Türk murahhasları ve Seym a‘zaları ile vâki‘ uzun ve mufassal müzâkerelerden istintâc ettiğimiz efkâr ve intibâ‘âtı huzûr-i âlîlerine ber-vech-i zîr hulâsaten arz etmeği bir vazîfe addettik. Hükûmet-i Osmâniye tarafından Ermenilere â’id verilecek ültimatomun muhteviyâtına vukûf-peydâ etmiş olan Türk murahhasları mezkûr ültimatomu sırf Devlet-i Aliyye’ye muhâlefet etmemiş olmak üzere kabûl etmeğe müheyyâdırlar. Hakîkat-ı hâlde ültimatomun vaz‘ ettiği şerâ’itle ihdâs edeceği vaz‘iyet hiçbir tarafı memnûn edecek ve ta‘kîb edilen maksadı te’mîn eyleyecek mahiyette telakkî olunmuyor. Zira Hükûmet-i Osmâniyece taleb olunan yerler ahâlîsinin ekseriyet-i azîmesi Ermeni olduğu hâlde Ermeniliğin teşekkülü için bırakılan yerlerin birçok kazâlarında ekseriyet Müslümanlardadır. Bu sûretle Ermenilik tabî‘atiyle teşekkül edemez ve bu hâlde Gürcülerin de ayrılarak müstakil ve münferid kalmağa karâr vermiş oldukları tahmîn edildiğinden gerek Devlet-i Aliyye ve gerek Kafkasya Türkleri menâfi‘-i nokta-ı nazarından kıymet ve ehemmiyet-i azîmesi derkâr olan Umûmî Kafkasya Konfederasyon fikri kendiliğinden ber-taraf edilmiş olur. Bundan mâ-‘adâ Gürcüler Ermenilerle meskûn arâzîden ihrâz ettiklerinden ültimatomun ihtivâ ettiği kazâlar hâricindeki Ermeni yerlerinin kâffesi Azerbaycan hudûdu dâhilinde kalmış oluyor. Bununla berâber Devlet-i Aliyye tarafından işgâl olunacak arâzîde sâkin Ermeniler orada kalmayarak umûmen muhâcerete şürû‘ ve Azerbaycan sâhasına doğru akmağa başlayacaktır. Bu iki hâdisenin pek elîm ve fecî‘ vukû‘ât ve umûmî mukâtele tevlîd edeceği ve hayât-ı ictimâ‘iye ve siyâsiyeyi müddet-i medîde zehirnâk eyleyeceği muhakkak gibi görünüyor. Türkiye ve Rusya gibi müşekkel ve muhteşem devletlerin asırlarca râhatını selb eden ve bu kere be’s ve nâ-ümîdinin telkîn ettiği gizli husûmet-i münâferetle meşyû‘ olan Ermenilerin daha henüz teşekkül etmemiş kuvvetleri toplanmamış Kafkasya Müslümanları için azîm belâ kesilebileceğinden tevehhüs olunuyor. Bu şerâ’it altında gerek Azerbaycan Türkleri için ve gerek onları himâye edecek Devlet-i Aliyye için Kafkasya ikinci bir Makedonya kesilecektir. Hâlbuki bu miyânda pek sıkışmış ve şimdiye kadar ta‘kîb etmiş oldukları meslekten nâdim olmuş Ermenilere Kafkasya Konfederasyonu’na dâhil olmak vüs‘at ve imkânı bezl edilecek olursa Ermenilerin bunu sırf bir Osmânlı lutfü gibi telakkî edecekleri ve Kafkasya’da el-yevm hâkim olan anarşi sür‘atle ber-taraf olunacağı ve ekseriyet-i azîmesi İslamlardan müteşekkil bir Kafkasya Konfederasyonu’nda Ermenilerin fî-mâ-ba‘d hiçbir zarar îkâ‘ edemeyecekleri ve bunun ise gerek Devlet-i Aliyye ve gerek Kafkasya Konfederasyonu ve siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından pek muvâfık olacağı kanâ‘ati hâkimdir. Bâlâdaki mürûrâtı arz etmekle mütebâhîyiz paşa efendimiz hazretleri.
Hüseyinzâde Alî Ağaoğlu Ahmed
HR.SYS, no. 2398/4, v. 19, s. 1-2.
** ** ***
52 saylı sənədin xülasəsində Xəlil bəyin düşüncəsi aydın şəkildə ifadə edilib. Burada qeyd edilir ki, “Ermeniler büyük oranda Osmanlı’ya ilhak olunması düşünülen kazalarda ikamet etmektedirler ve bu kazaların ötesinde bir Ermeni devletinin teşekkülüne ise Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman murahhaslar pek sıcak bakmamaktadırlar.” Burada çox ciddi bir fikir də vardır ki, onu da əlavə etmək istəyirəm: “Ermenilere gelince, onlar da Erivan’ın kalan kısmında teşekkül edebilirler buyruluyor. Bundan zât-ı fehîmânelerinin Kafkas Konfederasyonu dâhilinde bir Ermeni mevcûdiyet-i siyâsiyesine aleyhdâr olmadığınızı anlayarak memnûn oldum.”
No. 52
ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜNE DAİR MÜLAHAZALAR
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., 168-169)
ÖZET
[23 Mayıs 1918]
Sadrazam Talat Paşa’ya gönderdiği telgrafnamede Halil Bey, Batum’un bir kısmının Gürcülere verilmesi ve Kafkasya’nın yeni statüsünün Rusya’nın batı sınırlarında çizilen Alman projelerine benzerliği hakkında bilgi vermektedir. Hudut müzakereleri ve demiryolları meselesinin İstanbul’daki görüşmelere bırakılması önerilerine sıcak bakmayan Halil Bey, bilhassa Gürcü bölgelerinden geçen demiryolları hattını Almanların, diğer Kafkasya topraklarından geçen hattı ise Osmanlı’nın kontrol edebileceğini düşünmektedir. Halil Bey’in Ermeniler hakkındaki düşünceleri ise şöyle özetlenebilir: Ermeniler Erivan ve çevresinde devlet şeklinde teşekkül edebilirler, hatta Sadrazam Paşa’nın bu konuya olumlu yaklaşması memnuniyet vericidir. Bu tarihî bir zarurettir. Ermeniler büyük oranda Osmanlı’ya ilhak olunması düşünülen kazalarda ikamet etmektedirler ve bu kazaların ötesinde bir Ermeni devletinin teşekkülüne ise Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman murahhaslar pek sıcak bakmamaktadırlar. Netice olarak, şahsî zeminde Ermeni devletinin teşekkülüne sıcak bakmadığını vurgulayan Halil Bey, tarihî zaruretten dolayı bu devletin kuruluşunun kaçınılmaz olduğunu beyan etmektedir.
TRANSKRİPSİYON
Bâb-ı Âlî
Hâriciye Nezâreti
Şifre Kalemi
1253
23 Mayıs sene [1]918
Batum’da Halîl Beyefendi Hazretleri’nden Huzûr-ı Sâmî-i Sadâret-penâhî’ye
Vârid Olan Şifrenin Hallidir.
Lossow’un bendenize icrâ edilen teblîğâtı tahrîrîdir. Evvelce de arz olunduğu üzere husûsî siyâsete meydân vermemek için bunu kendisinden taleb etmiş idim. Binâen‘aleyh imzâsı tahtında hilâf-ı vâki‘ birşey yazacağını zannetmiyorum. Almanya Hükûmeti esâs i‘tibârıyla tashîh-i hudûda muvâfakat etmiştir. Fakat buraya verilen ta‘lîmât ufak mikdârda kat‘iyen tazyîk icrâ edilmeksizin vukû‘ bulacak tashîhte murahhasın bize muzâheret eylemesi tarzındadır. Lüdendorff’un bugün bana tahrîren teblîğ edilen ta‘lîmâtı ise Batum tarafından Gürcülere yer vermek, Ahıska ve Ahılkelek Kazâları’nı da bizde bırakmak sûretiyledir. Alman Karârgâh-ı Umûmîsi ve sefîri harîta üzerinde bizim istediğimiz tashîh-i hudûdu görmüş müdür? Görmemiş ise irâ’esi, görmüş ise o dâ’irede sarîh ve kat‘î ta‘lîmât verilmesini istirhâm ederim. Kafkasya’da ihdâs edilecek emr-i vâkı‘ın tâli‘ini Almanların Rusya’nın garb ve cenûb hudûdunda te’sîs eyledikleri emr-i vâkı‘lar ile birleştirmeliyiz. Yoksa netîceden emîn olamayız. Ya‘nî bunun Sulh-ı Umûmî’nin intâc-ı kat‘îsine kadar müdâfa‘asına müttefiklerimizi de teşrîk etmeliyiz. Alman murahhası burada mevcûd iken, ona rağmen benim ültimatom vermekliğim kendisini istihfâf olur. Uzun müzâkerelerden ve işi bu dereceye kadar getirdikten sonra bir gün evvel işi bitirmek için müttefik murahhasın ve onun vâsıtasıyla temsîl ettiği hükûmetin haysiyetini rencîde eylemeği muvâfık bulamam. Şimendifer ve hudûd mes’elesini parafa eyledikten sonra teferru‘âta â’id müzâkerâtı İstanbul’a nakletmek için hiçbir lüzûm ve sebeb yoktur. Zira teferru‘âttan addedilen bunların hâricindeki mes’elelerin müzâkeresi bitmiş gibidir. Şimendifer mes’elesi mukâvelenin müzâkeresi dahi Vehîb Paşa ile Odişelidze tarafından ikmâl edilmiştir. Yalnız muhtelit komisyona Almanların sûret-i iştirâki mes’elesi kalıyor. Lossow’un sulh mukaddemesi için mübelliğ mukâvelesinden anladığıma nazaran Almanlar riyâset mes’elesini ber-taraf eylemek için Gürcü hudûdundan geçen şimendiferlerin nezâretini kendilerine, diğer kısımları da bize bırakmak istiyorlar.
Kafkasya’ya girdikten sonra Gürcülerle Müslümanları birleştiririz buyuruyorsunuz. Gürcüler senelerce istiklâlleri uğuruna Ruslarla mücâdele etmiş ve son Rus İhtilâl-ı Umûmîsi’nde de Çheydze ve Çereteli gibi ricâl-ı mücâhidîn yetiştirmiş bir millettir. İhsânât ve tatyîbât ile mukarrerât-ı siyâsiyesine müte‘allik karâr verdirmek mümkün değildir. Tazyîkten ise kuvvetimiz müsâ‘id olsa da ictinâb etmeliyiz. Zarar-ı millîsinde hâsıl edeceğimiz cerîhanın bedelini herhâlde bize ödettirir.
Ermenilere gelince, onlar da Erivan’ın kalan kısmında teşekkül edebilirler buyruluyor. Bundan zât-ı fehîmânelerinin Kafkas Konfederasyonu dâhilinde bir Ermeni mevcûdiyet-i siyâsiyesine aleyhdâr olmadığınızı anlayarak memnûn oldum. Bu bir zarûret-i siyâsiyedir. Kafkasya’da kuvvetli ve muntazam bir hükûmet teşkîli başka sûretle kâbil değildir. Zira orada bir buçuk milyon Ermeni vardır. Öyle bir millet ki mefkûresi yüksek ve vicdân-ı millîsi kavî, ateşli. Bunları tek bir neferi kalmayıncaya kadar imhâ etmek kâbil olmayınca, nısfını bugün istenilen tashîh-i hudûd ile bizde, diğer nısfını Kafkasya’da bırakmak sûretiyle hall-i mes’ele eylemek Kafkasya’yı dâ’imâ gemirecek ve yıkacak, emniyet ve intizâmdan mahrûm edecek bir tahrîkât ocağı hâline getirecek demektir. Kafkasya şimâlden Kazak, cenûbdan Ermeni tehdîdi arasında idâre-i mevcûdiyet edemeyecektir. Kafkasya’da Ermenilerin en mütekâsif bulunduğu mahaller bizim istediğimiz yerlerdir. Ondan ötede Müslümanlar arasında gâyet dağınık bir hâlde bulunuyorlar. Alacağımız hudûdun öte tarafında Ermenilerin vahdet-i siyâsiyelerini teşkîl bir mıntıka tefrîki kâbil olup olmadığını Müslüman murahhaslar ile uzun uzadıya müzâkerelerde bulunduk. Bunun netîcesinde gayr-ı kâbil olduğu tahakkuk etti.
Ağaoğlu Ahmed Bey ile Hüseyinzade Ali Bey de dâhil olduğu hâlde arzu ettiğimiz sûret-i hâllin netâyic-i vahîmesinden bi’l-cümle Kafkas Müslümanları mütehâşîdirler. Bu noktada Gürcülerle Müslümanlar müttehidü’l-fikirdirler. Mûmâ-ileyhimâ da fikirlerini Enver Paşa Hazretleri’ne yazacaklardır.
Gürcüler ile Ermenilerin devlet teşkîli için lâzım olan anâsırları vardır. Müslümanların ise yoktur. Kafkasya müttehid bir hükûmet hâlinde teşekkül ve te’essüs eder ise Gürcüler ile Ermenilerin ricâli arasında bulunacak Müslümanların mahdûd münevverleri işe yarayabilirler. Kendi anâsırı ile ayrı hükûmet teşkîl ve te’sîs eylemeleri müsteb‘addir. Bizim yardımımızın derecesi ise mahdûddur. Kendi memleketimizin ikmâl-ı teşkîlâtı için daha binlerce me’mûrîn ve hükemâ’ ve erbâb-ı fen ve san‘ata muhtâc olduğumuzu tahmîn etmekliğimiz lâzımdır. Bir cihete dahi nazar-ı dikkat-ı fehîmânelerini celbe müsâ‘ade buyurmanızı istirhâm ederim. Müslüman ve Gürcü ve Ermeni Hükûmetleri’nden müteşekkil müttehid bir Kafkasya devletinin Sulh-ı Umûmî zamânında bütün dünya müdâfi‘i olacaktır. Kafkasya’nın istiklâli, Polonya gibi bi’l-cümle İtilâf Devletleri tarafından kabûl ve müdâfa‘a edilecektir. Her tarafından kavî Türk devlet ve milletleri tarafından kuşatılmış ve onların müzâheretiyle mefkûre-i siyâsiyesine kavuşmuş bir Ermeni Hükûmeti’nden herhâlde pek uzun zamân için mazarrat gelmeyeceğine kâni‘im. Çibanı kökünden izâle etmek za‘mıyla bulunduğumuz sûret-i hall onu daha zehirnâk ve etrâfındakiler için daha imhâkâr bir hâle getirmek olacaktır. Kanâ‘atlerimizin bu derece ayrıldığı bir mes’ele tahattur etmiyorum. Cismin bu vazîfeyi der‘uhde etmek için beni icbâr edişi ne kadar doğru imiş. Arzum hilâfında da olsa da bi’t-tab‘i vazîfemi yapacağım. Fakat zarûret ile koyacağım bu imzâ hayâtımın en acı bir safhası olacaktır. Devlet işi devlet esâsâtına tevfîkan hallediliyor. Böyle mühim bir mes’elede hissiyâtıma hâkim olamazsam bir recül-i devlet sıfatıyla der‘uhde ettiğim vazîfeme mugâyir hareket etmiş olurum.
Fî 23 Mayıs sene [1]334
Halîl
HR.SYS, no. 2372/3, v. 55-57.
** ** ***
53 saylı sənədin üzərində xüsusi dayanmağa ehtiyac var. Məhz bu sənəd əsas götürülərək erməni dövlətinin yaradılmasının bütün məsuliyyəti azərbaycanlıların üzərinə qoyulur. Ona görə də onunla bağlı xüsusi araşdırmaya ehtiyac var. Mən burada hələlik ilkin fikirlərimi bildirəcəyəm. Bu sənədi 9 nəfər imzalayıb. Onların içərisində bir ad diqqəti xüsusilə cəlb edir. Onu müəyyən etmək vacibdir. Söhbət Əhməd bəydən (Canbaba) gedir. Cümhuriyyət Ensiklopediyasında da onun adı yoxdur. Onun adı çəkilən məqalələrdə də bu barədə deyilmir. Yalnız Ədalət Tahirzadə ilə fikir mübadiləsindən sonra aydın oldu ki, bu Məhəmmədbəyov Qazi Əhməddir (Xanbaba). Bəs məktub necə hazırlanıb, onu kim yazıb? Bu məktub hansı şəraitdə imzalanıb? Gələcəkdə bu məktubun tekstoloji təhlilinin aparılması zəruridir. Bir neçə arqumenti əsas götürərək belə versiya irəli sürmək istərdim ki, bu sənəd müasir dil ilə desək Xəlil bəyin ofisində hazırlanıb. Buna əmin olmaq üçün 57 saylı sənəd ilə müqaysə aparmaq lazımdır. Xəlil bəy həmin sənəddə azərbaycanlıların müraciəti barədə sədrəzəm Tələt paşaya yazır. Onun teleqramında gətiridiyi parça ilə müraciətin mətnini tutuşdurdum. (Həmin hissələr hər iki sənəddə orijinal ölçüsündə kursivlə verilir.) Orada verilmiş son cümlə müraciətin mətnində yoxdur. Həmin cümlə belədir: “Binâen‘aleyh mu‘âvenet-i serî‘a ve kat‘iye-i askeriye taleb ve istirhâm ederiz.” Görünür, Xəlil bəy məhz Azərbaycan nümayəndələrinin əsgəri tələbi qarşısında belə bir diplomatk gediş etmişdir. Bütün hallarda bu məktuba dair araşdırmalar davam etdirilməlidir.
No. 53
AZERBAYCANLI SİYASİLERİN
ERMENİSTAN’IN TEŞEKKÜLÜ HAKKINDAKİ MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.170-173)
ÖZET
[23 Mayıs 1918]
Kafkasya Heyeti’ndeki Müslüman Murahhaslar ile Millî Şura ve Seym üyesi Azerbaycanlı siyasilerin Enver Paşa’ya gönderdikleri bu mektup, dönemin koşullarının kapsamlı tahlili mahiyetindedir. Mektubu imzalayanlar arasında Mehmed Emin Resulzade, Mehmed Hasan Hacınski, Ahmed Bey (Canbaba), Aslan Bey Safikurdski, Ahmed Cevdet Pepinov, Muhammed Yusuf Caferov, Fethali Han Hoyski, Nasib Yufusbeyli, Halil Bey Hasmehmedov’un isimleri vardır. Brest-Litowsk Muahedesi’nden sonra uluslararası camiada meydana gelen değişiklikler ve Kafkasya’nın durumu, Trabzon ve Batum Konferansları’nın seyri, Türk talepleri nedeniyle Kafkasya Hükümeti’nin çatırdaması, Kafkasya’da tezahür eden siyasî bunalım, Ermeni devletinin teşekkülü vb. gibi meseleler mektubun içeriğini oluşturmaktadır. Azerbaycanlı siyasilere göre Gürcü, Ermeni ve Müslüman kantonlarından müteşekkil çözüm yerine Gürcü ve Müslümanlardan müteşekkil kantonun teşkili mümkündür, fakat Osmanlı’ya ilhakı düşünülen kazalarda yaşayan Ermenilerin Müslüman kantonuna akın etmeleri bölgede kaos ve anarşinin artmasına ve diğer bölgelerdeki çetelerle birleşen Ermenilerin Müslüman yerleşim birimlerinde soykırım yapmaları kaçınılmazdır. Bu tehlikeleri bertaraf etmenin yegane yolu, sınırları dar ama küçük bir Ermeni devletinin teşekkülüne cevaz vermekten ibarettir.
TRANSKRİPSİYON
Ordu-yı Hümâyûn Başkumandan-ı A‘zam Vekîli ve Harbiye Nâzır-ı Muhteremi
Devletlü Enver Paşa Hazretleri’ne
Paşa Hazretleri!
Kafkasya mes’elesinin kat‘î bir sûret-i hâl alacağı böyle mühim bir zamânda biz zîrde vaz‘-ı imzâ eden Cenûbî Kafkasya İslâmlarının nümâyendeleri bir takım mesâ’il-i mühimme-i siyâsiye hakkındaki mütâla‘ât-ı âcizânemizin huzûr-ı devletlerine arzını vazîfeden addediyoruz. Ma‘rûzât-ı ânifeye başlamazdan mukaddem şurasını kayd etmeliyiz ki daha Trabzon müzâkerâtının ilk günlerden i‘tibâren nümâyendelerimiz mesâ’il-i siyâsiyede Bâb-ı Âlî siyâsetiyle tevfîk-i hareket etmek azîm ve karârında olduklarını arz eylemiş, bugüne kadar hemen karârlarını icrâ eylemişlerdir. Cenûbî Kafkas münevverîn-i islâmiyesinin mefkûre-i hâlisesi ile Umûm Kafkas Türklerinin arzu-yı umûmiyesine tercümân olan bu karârımız ba‘de dahi tarafımızdan tatbîk olunacak ve hâdî-i icrââtımız olacaktır.
Murahhaslarımızın Trabzon’dan çıktıkları zamân ricâl-ı mes’ûlunuzdan bulunan Raûf Bey ile Vehîb Paşa Hazretleri’nden aldıkları işârât vechiyle müzâkerât-ı vâkı‘anın arâzîce bulunan maksad-ı kasvâsı Brest-Litowsk Muâhedesi’nce çizilmiş hudûd dâ’iresindeydi. Nümâyendelerimizin, Ahâlî-i İslâmiyenin, Kafkasya’nın Ahâlî-i İslâmiye ile meskûn bulunan kısmının Türkiye’ye ilhâkı hakkındaki temenniyâtlarına karşı Devlet-i Aliyye ricâli istidlâlât-ı lâzıme ile isbât ediyorlardı ki Bâb-ı Âlî siyâseti kuvvetli ve müstakil bir Kafkasya iktizâ ediyor. Buna göre de Kafkasya İslâmları konfederasyon olmak üzere kendi istiklâl-ı dâhilîlerini te’mîn etmek sûretiyle Kafkasya vâhid-i siyâsiyesinin şekl-i mevcûdiyetini ibkâ ile diğer Kafkas milletlerinden ayrılmamalıdır. Şu işârât-ı vâkı‘aya kendi kanâ‘atimizle iştirâk ederek onu hemen kabûl eyledik ve Trabzon müzâkerâtının inkıtâ‘ından sonra Gürcülerle Ermeniler son derece-i imkâna varıncaya kadar muheyyâ-ı mukâvemet iken, bir taraftan kendilerinden tamâmıyla ayrılmak tehdîdi, diğer taraftan da Türkiye’nin Kafkasya istiklâline tarafdâr olup da Brest-Litowsk hudûdunu geçmeyeceği ümîdi ile kendilerini tazyîk ederek Gegeçkori Hükûmeti’ni sukûta, Cenûbî Kafkasya’nın istiklâlini i‘lâna, Brest-Litowsk Muâhedesi’ni kabûle ve Türkiye ile münâsebât-ı hasene te’sîs ile dostluk mu‘âhedesini akde şurû‘ etmeğe vâdâr eyledik.
Zât-ı devletleri ile görüşmek üzere Trabzon’da bıraktığımız arkadaşlar dahi cüz’î bir takım ilâvelerle olsa da hazretlerinin notu yukarıdaki mulâhazalarla tev’em bir fikr-i âlîde bulunduğunu ihbâr ettiler. Mulâhaza-ı devletlerinin bildiğimiz mulâhazalardan farkı ise bundan ibâret idi ki Türkiye hudûdu Hıristiyan Gürcistan’ına dayanacağı gibi Ermenistan cihetinde dahi hudûd Şarkî Kafkasya İslâmları’yla fâsılasız bir iltisâk peydâ etmek üzere tashîh olunacaktır. Umûmî bir ta‘bîrle ifâde olunan bu mulâhazadan mu‘ayyen olarak biz Ahıska sancağı ile Sürmeli üzerinden bir kısmının Türkiye’ye geçeceğini tahmîn eylemiştik. Mütâla‘a-ı devletleri hakkında bulunan şu ma‘lûmât-ı mühimmeyi ki, Gegeçkori Hükûmeti’nin sukûtundan sonra aldığımız hâlde, biz bunun muvâfık hâl olduğunu nazara alarak Ermenilerle Gürcüleri böyle bir tashîh-i hudûd teklîfine ma‘rûz kalabilecekleri zihniyetine alıştırıyor ve ihdâs ettikleri mukâvemet tazmînâtı olmak üzere böyle bir teklîf-i melhûzu kabûl için hazırlıyorduk. Böyle bir tasavvur ve intizârla biz Batum’a geldik. Buradaki Devlet-i Aliyye ricâl ve murahhaslarıyla görüşünce yukarıdaki mulâhazâtın aynı ile te’yîd ettiğini gördük.
Ma‘a-mâ-fîh, biraz sonra İstanbul’dan tashîh-i hudûd için yeni evâmir alındığı anlaşıldı ve bu husûs sûret-i resmiyede Maverâ-yı Kafkas Heyet-i Murahhasası’na bildirildi. Teklîf-i cedid işi kökünden değişiyor. Her şeyden evvel Hükûmet-i Osmâniye’nin tashîh-i hudûd hakkındaki teklîfi ile müttehid Kafkasya fikri mahvoluyor. Üç – Gürcü, Müslüman ve Ermeni – kanton avezine yalnız iki – Gürcü, Müslüman – kanton kalıyor. Çünkü Ahılkelek, Aleksandropol, Açmiyazin, Sürmeli sancakları ile Erivan sancağının bir kısmının ibdârından sonra Ermenistan kantonunun kısm-ı küllisi Tirkiye’ye geçmiş oluyor. Mezkûr kantonun Cenûbî Kafkas dâhilinde kalan kısmı ise o kadar mahdûd ve az bir şeydir ki mezkûr hudûd dâhilinde bir kanton teşkîlinden kat‘iyen bahsolunamaz. Sayıca Ermeniler Cenûbî Kafkasya’da çok bulunuyorsalar da onlar ufak ufak kıt‘alarla Müslüman arâzîsi miyânına serpilmiş bir hâlde olup, bu ayrı ayrı parçalardan bir Ermeni kantonu biçmek ne coğrafyaca mümkün ne de fi‘len tasavvur olunur, Ahâlî-i İslâmiye böyle bir teklîfi dinlemek bile istemez. İki kantonlu müttehid Kafkasya Hükûmeti’ne gelince buna da Gürcüler kat‘iyen rızâ değildirler. Onlar işin böyle müşkül bir şekle müncer olacağı ile hâsıl olacak ihtilâlât-ı dâhiliyeyi kâmilen takdîrle kendi yüklerini sudan çıkarmak için îkâ‘ olunacağını tahmîn eyledikleri yangına iştirâk etmemek, Ermenilerle alâkayı kötüleştirmemek ve aynı zamânda da kendi arâzîlerini bir sel gibi gelecek olan Ermeni muhâceretine karşı müdâfa‘a eylemek üzere kendi istiklâllerini i‘lân ile Kafkasya vahdâniyetinden hâric müstakil bir siyâset ittihâzına karâr vermişlerdir. İş bu dereceye gelince, tabî‘îdir ki, biz de Şimâlî Kafkasya ile birlikte Kafkasya İslâmlığının istiklâlini i‘lân etmeliyiz. Fakat şimdiki hâlde mes’elenin böyle bir şekil alması muvâfık mıdır?
Bize öyle geliyor ki bu, Trabzon’da irâ’e olunup da Batum’da bir daha tavazzuh eden mulâhazât ile pek de muvâfık olamaz. Acebâ Türkiye, küçük karındaş bulunan Azerbaycan, ale’l-‘umûm büyük Türk siyâsetinden ötürü bakalım hangi tarîk daha muvâfıktır? Kendi dâhilinde hiss-i intikâmla meşyû‘, dâ’imâ fırsat ardından koşan ve ilk imkân bulunca arkamızdan hancerle vurmak zihniyetinde kalan Ermeni arzu-yı millîsi münker ve her zamân Türk siyâseti aleyhinde mudâhalât-ı ecnebiyeyi ihtâr eden entrikalara vâsıta olacak bir buçuk milyonluk bir Ermeni kitlesi bulundurmak mı, yoksa Türk akvâmı ile muhât, sevkü’l-ceyş nokta-ı nazarınca zararsız ve âmâl-ı milliyesince te’mîn olunmuş küçük bir Ermeni kantonu mu? Siyâset-i milliyemiz nokta-ı nazarından bizce ikinci şekil daha fâ’ideli ve daha münâsib olsa gerek. Doğrudur ki, Türkiye’de îkâ‘ eyledikleri ocaksız yangınlar çıkardıkları, o hâ’inâne isyânlar, şimdiki hâlde dahi Kafkasya’da türettikleri o şenî‘ cinâyetler Ermenilerden bahsederken gayz u kin hislerinden mücerred soğuk bir kanla bahsetmek kâbil olamaz. Fakat bunu da biliyoruz ki her hangi mu‘azzam bir devlet gibi Türkiye Devlet-i Mu‘azzaması dahi yürüttüğü siyâsetini hissiyât üzerine kurmuyor. Biz dahi Ermeni kantonu te’sîsinden bahsettikte maksadımız Ermenileri müdâfa‘a değil, kendi siyâsetimiz, Türk siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından bakıyor ve mes’eleyi bu siyâset kâ‘idesine halletmek istiyoruz.
Bu mes’ele ile alâkadâr bir noktayı dahi nazar-ı mütâla‘adan durdutmak istemeyiz. Bu nükte müttefiklerinizin, bi’l-hâssa Almanya’nın rolü ile alâkadârdır. Bi’t-tab‘i bu cihet sizce daha âşikârdır. Fakat biz dahi burada görüp işittiklerimizi arz etmek mecbûriyetini hissediyoruz. Duyduğumuz haberlere göre Almanya Kafkasya vahdâniyetini müdâfa‘a ediyormuş. Kafkasya ittihâdı iki vâhide müncer olursa, kendi istiklâllerinin tanınması dâ’imâ müşkülât olacakmış. Almanya Brest-Litowsk Muâhedesi’ne sâdık kalıp onun üzerinde ısrâr edecekmiş. Ortada böyle mesmû‘ât var iken, Ermeni murahhaslarıyla Gürcülerin Almanya nümâyendeleri ile husûsî sûrette görüşmekte olduklarını dahi görüyoruz. Nihâyet Mayıs 18 târîhiyle alınan resmî Almanya nümâyendesi mektûbundan anlıyoruz ki Almanya Hükûmeti Kafkasya istiklâlinin kendisince tanınmasını Bolşevik Hükûmeti’nin tanıması ile meşrût kılıyor. Bir neçe gün evvel Alman baş murahhasının Türkiye ile Kafkasya Hükûmeti miyânında tavassut için resmen Kafkasya Heyet-i Murahhasası’na bir mürâca‘atı vâki‘ olmuştu. Eğer müttefikler arasında ufacık bir ihtilâf varsa, kendimizi bu ihtilâfın istemeden sebebleri olmak keyfiyetinden son derecede sıkılıyor, üzerimize büyük bir mes’ûliyet hissediyoruz. Diğer taraftan dahi Ermeniler Almanya’nın tavassutu netîcesinde kendi arâzîlerinin tamâmını istihsâl ederlerse, bu son derecede muzırr bir iş olur, diye telâş ediyoruz. Çünkü böyle olursa Ermeniler de tekrâr Avrupa devletlerine mürâca‘at eylemek hıslet-i kadîmesi canlanır, kendilerine yeni bir ümîd hâsıl olur. İş bu merhaleye gelince bi’t-tab‘i Ermenilere te’mîn olunacak ne var ise müstakıllen Devlet-i Aliyye’nin kendi teşebbüsüyle ve bizim vâsıtamızla i‘tâ olunması fevâ’id-i azîmeyi hâ’izdir. Herhâlde bu mes’elede Avrupa vesâtetine kat‘iyen mahall verilmemelidir.
Paşa Hazretleri!
Emîniz mütâla‘ât-ı murûramız zât-ı devletlerince umûr-ı dâhiliyenize müdâhale şeklinde değil, â’ile meşveretinde bulunan küçük birâderinizin beyân-ı re’yi gibi telakkî eder ve irâde-i âlîleri neyi iktizâ ederse emniyet ve sadâkatimizden başka bir sûret-i telakkî göremeyeceğini takdîr ederler. Ermeni kantonunun taksîmi hakkındaki karâr-ı kat‘î ve lâ-yeteğayyar olduğu takdîrde büyük bir istid‘âmız vardır: Bâb-ı Âlî’ye Cenûbî Kafkas İslâmlarının bulundukları ahvâl-ı müşkilesi hakkında def‘alarla ihbâratta bulunmuşuz. Kıta‘ât-ı askeriye, teslîhât, disiplin ve teşkîlât yokluğu yüzünden bura İslâmları yardımsız bir hâlde bulunuyorlar. Bu sebeble de arâzîlerinin kısm-ı küllîsi Bakü Vilâyeti ile İrevan Vilâyeti Ermenilerle Ermeni-Bolşevilk eşkıyâları elinde kalarak insâfsızca tâlân edilmektedirler. Kafkasya İslâmlarının servet-i mâddiye ve ma‘neviye merkezi olan Bakü gittikçe kuvvetlenmekte olan Bolşeviklerin elinde esîr olup fevka’l-‘âde bir sür‘atle yağma olunuyor. Burasının sür‘at-ı mümkine ile istihlâsı elzem-i icrââttandır. Bu husûsta te’hîr olunan her bir gün hasârât-ı azîmeyi mûcebdir. Bu hâl-ı esâret biraz daha devâm edecek olursa bütün Kafkasya’da bir fona olsa da gaz yağı bulunamaz. Çünkü mevcûdu bitmiştir. O hâlde istifâde etmek istediğiniz şimendiferlerin istifâde olunmaz bir hâle gelecekleri muhakkaktır. Ahâlî-i İslâmiyeye mensûb olan münevverîn kısmı tamâmıyla habste olup, hayâtları taht-ı tehlikededir. Zâten bu yüzden gelecek felâketler ta‘dâdla bitecek değildir. Evvelce istid‘â eylemiştik, yine ediyoruz ki İran hudûduna gönderilmiş şekilde olsa da bilâ-te’hîr buraya mu‘âvenet-i askeriye gönderilsin. Bu mu‘âvenet müzâkerât-ı sulhiyenin netîcesini beklemeden ve Ermeni kantonu ile rabt etmeden hâsıl olmalıdır. Ermeni kantonunun imhâsı ise işi bi’t-tab‘i biraz daha işkâl ile ahvâli daha ziyâde vahîm bir dereceye koyabilir. Hakîkaten intizâr olunuyor ki fek olunacak Ermeni sancaklarından kalkacak Ermeni ahâlîsi bilâ-şekk ü şübhe yerinden kalkarak Gence Vilâyeti’ne doğru hareket edecek ve Müslüman arâzîsinden geçerek Bakü Vilâyeti’ndeki Bolşeviklerle birleşmek isteyecektir. Bu da mütekâbil bir kıtâl-ı umûmîyi mûceb olacaktır. Bu mukâtelede ise vesâ’il-i tarafeyn müsâvî bir şekilde değildir. Buna göre de İslâmları felâketler intizâr ediyor, Cenûbî Kafkasya’nın mezâristâna dönmek ihtimâli vardır. Bunun için ültimatomla berâber tedâbîr-i askeriye dahi hemen icrâ edilmelidir ki Ermeniler yerlerinden kalkıp da öteki tarafa hicret edebilmesinler. Bu maksadla da kendilerini ihâta etmeli ve Müslümanları teslîh eylemek ve kendilerine imdâdiye yetirmek üzere bir muvâsalat hattına çalışmalıdır.
Ol-bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü’l-emrindir.
Batum, 23 Mayıs 1334
Heyet-i Murahhasa A‘zâsından Millî Şûrâ ve Seym A‘zâsından
Mehmed Hasan Hâcînski Mehmed Yûsuf Caferov
Mehmed Emîn Resûlzâde Adliye Nâzırı Fethalî Han Hoyski
Ahmed Bey (Can Baba) Maârif Nâzırı Yusûfbeyli Nasîb
Aslan Bey Safîkurdiski Halîl Bey Hasmehmedov
Ahmed Cevdet Pepinov
HR.SYS, no. 2398/4, v. 12, s. 1-4.
** ** ***
56 saylı sənəddə ən diqqəti cəlb edən məqam ondan ibarətdir ki, Xəlil bəy Osmanlı dövlətinin Qafqaz siyasətinin olmamasından şikayətlənir.
No. 56
MÂVERÂ-YI KAFKASYA HÜKÜMETİ’NE ÜLTİMATOM VERİLMESİ VE KAFKASYA FEDERASYONU MESELESİ
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.176-177)
ÖZET
[24 Mayıs 1918]
Batum Konferansı’ndaki müzakereler ve Mâverâ-yı Kafkasya Hükümeti’ne verilmesi düşünülen ültimatom sonrasında tezahür edecek ortam hakkında Sadrazam Talat Paşa’ya telgraf çeken Halil Bey, ültimatom konusunda Almanya’nın Osmanlı siyasetini desteklemesinin önemi üzerinde durmaktadır. Zira herhangi bir sorun oluşması veya ültimatomun reddi durumunda geri adım atmak Osmanlı’nın bölgesel nüfuzuna zarar verebilir. Halil Bey, böylesine bir kritik dönemde Osmanlı’nın Kafkasya siyasetinin mevcut olmadığı hususunda şikayette bulunmaktadır. Diğer taraftan ise Kafkasya’nın istikbalini ele almak gerekir, Halil Bey üç hükümetten müteşekkil konferderasyon düşüncesini uygun bulmaktadır. İlhak düşüncesi ise böylesine kritik dönemde Osmanlı’nın bölgesel çıkarlarına zarar vermektedir.
TRANSKRİPSİYON
[1. belge]
[24 Mayıs 1918]
Devlet-i Aliyye-i Osmâniye
Telgraf İdâresi
Telgrafnâme
Alman Hükûmeti Kafkas Hükûmeti’ne verilecek ültimatom üzerine tahaddüs edecek netâyicin mes’ûliyetine iştirâk edince mahzûr-ı siyâsî mütedeffi‘ oluyor demektir. Ancak sefîr ile karârın kat‘iyeti Berlin’in tasvîbine mu‘allak ise ültimatom mâhiyetinde bir nota verilmesinin şimdilik te’ehhürünü muvâfık bulurum. Zira ültimatom verilirse redde ma‘rûz kalır ve sefîr ile ittihâz edilen mukarrerâtta Berlin’in tamâmıyla tasvîbine iktirân etmez ise bizim için geri dönmek büyük bir mahcûbiyet olur.
Vehîb Paşa Hazretleri nezdimdedir. Şimendiferin işgâli için esâsen emir verilmiş olduğunu ve yarın ale’s-sabâh hareketin başlamak üzere olduğunu beyân buyurdular. Bundan tahassul edecek müşkülâtta bugün tekrâr Enver Paşa Hazretleri’ne yazmışlardır. Ültimatomun şimdilik te’hîri hakkındaki mütâla‘am tasvîb olunur ise başlayan harekât-ı askeriyenin zarûret-i harbiyeden neş’et etmiş olduğuna ve bir hareket-i hasımâne olmadığına dâ’ir Kafkas murahhasına bir nota yazmaklığım münâsib olur. İttifâk için vukû‘ bulacak teklîf yalnız bizim ile yapılacak ittifâk için olacaktır yoksa müttefiklerimiz de iştirâk edecekler mi? Etmeyecekler iseler yarın Kafkas Devleti’yle Rusya veya İngiltere arasında tahaddüs edebilecek bir harbe bu ittifâk dolayısıyla sürüklenir isek, müttefiklerimiz de birlikte hareket edeceklerine dâ’ir ayrıca te’mînât veriyorlar mı? Vehîb Paşa Hazretleri harben yapılacak işgâlde şimendiferlerden istifâde olunamayacağını ve çünkü lokomotif vagonları ve köprüleri ve tünelleri tahrîb edeceklerini söylüyorlar ve ilâve ediyorlar ki menzil vesâ’itinin adem-i inkıtâ‘ harekât-ı askeriyenin ancak pek mahdûd ve mu‘ayyen mesâfeye kadar terakkîsini kâfil olabilecek ve ondan sonra harekât mahkûm-ı tevakkuf olacaktır ve bununla maksad istihsâl olunamayacaktır. Bu cihetleri de ber-tafsîl Enver Paşa Hazretleri’ne yazdılar.
Halîl
HR.SYS, no. 2372/3, v. 116-117.
** ** ***
[2. belge]
[24 Mayıs 1918]
24 Mayıs sene [1]334
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
Şifre
Lossow’a ta‘lîmât-ı kat‘iye vürûdunda ültimatom derhâl verilecektir. Netîceyi derhâl arz ederim. Hükûmetin nokta-ı nazarını karşımdaki Çhenkeli’ye söyler ve onları Ermenilerden ayırmağa çalışırken, neler söylemiş olduğumu yazdım. Diğer taraftan hakîkî düşüncelerimi de zât-ı devletlerine arz ettim. Binâen‘aleyh mes’elenin her iki cihetini düşünerek karâr verdim. Çibanı kökünden izâle edemeyince, yapacağımız yarım tedbîr herhâlde âtî için çok tehlikeli olacağı kanâ‘atindeyim. Ermeniliğin istediğimiz hudûdun hâricinde gâyet za‘îf bir hâlde dahi teşkîli kâbil olamayacağına kâni‘ olduktan sonra Aleksandropol’den sarf-ı nazar etmek tavsiyesinde bulundum. Esbâbı da evvelce îzâh ettiğimden dolayı tekrâr etmek istemiyorum. Yalnız Rusya’nın eski dehşetiyle mevcûd olmaması benim nokta-ı nazarımı takviye edecek avâmilden olduğu beyâna müsâ‘ade buyurmanızı ricâ ederim. Kafkasya hakkında vaktiyle bir program takrîr etmekliğimizi teklîf etmiş idim. Kabûl buyurmamış idiniz. O zamân bu mes’eleler arîz ve amîk beynimizde görüşülür, bugünkü ihtilâfa meydâna kalmaz idi. Kafkasya’nın vaz‘iyet-i beyne’l-milelini takrîr ve te’sîs eylemek bendenizce her şeyden mühimdir. Bunu te’mîn edemez isek yapacağımız şeyler nakş-ber-âb nev‘inden olacaktır. Üç hükûmetten müteşekkil konfederasyon şekli bütün dünyâyı tarafdâr olarak kazanacak bir şekl-i müstehsindir. İrâdemizi düşmanlara tamâmıyla dikte edememiş olsak bile, hattâ Almanların emr-i vâkı‘ları bozulsa bile, bekâ bulabilecek bir hâdise-i siyâsiyedir. Kafkasya’yı evvel-i emrde konfederatif bir şekilde te’sîs ederek, vaz‘iyet-i beyne’l-milelini takrîr eylemeli ve bizim ile olacak irtibât husûsunu bi’l-âhare düşünmelidir. İlhâka doğru acele edersek mahrûmiyetle mu‘âteb olacağımıza şekk ü şübhe yoktur. Hâliyle meşgûl olduğumuz mes’ele gâyet mühimdir, istihdâf eden gâyeyi iyi ta‘yîn ve ona mevsıl yolları da iyi intihâb etmeliyiz. Şu muhâberâtımızı tedkîk edecek ahlâf, bu kadar mühim bir mes’elenin hallinde programsız yürüdüğümüzden dolayı bizi ne kadar tahti’e eylese gerektir.
Ağaoğlu Ahmed Bey’i işe karıştırmayacağım tabî‘îdir. Kendisi buraya gönderilmemeli idi. Geldikten sonra Kafkasyalı hemşehrileriyle münâsebette bulunmasına mâni‘ olamaz idim. Enver Paşa Hazretleri tarafından gönderilmiş olduğuna göre Müslüman murahhaslar ve hey’etlerle görüşerek müzâkerâttan haberdâr olmuş ve ihsâsâtını yazmak arzusunu izhâr eylemiştir.
HR.SYS, no. 2398/5, v. 119-120.
** ** ***
57 saylı sənəd haqqında 53 saylı sənədə baxın.
No. 57
GÜRCÜ, ERMENİ VE MÜSLÜMAN MURAHHASLARIN KAFKASYA’NIN MUKADDERATINA DAİR MÜLAHAZALARI
(Azerbaycan Cümhuriyyəti., S.178-179)
ÖZET
[24 Mayıs 1918]
Halil Bey tarafından Batum’dan gönderilen 24 Mayıs 1918 tarihli telgrafnamede Kafkas Murahhas Heyeti’ndeki Gürcü, Ermeni ve Müslüman murahhasların memleketlerinin istikbali hususundaki düşünceleri hakkında bilgi verilmektedir. Halil Bey’in görüşmeler neticesinde hasıl olan kanaati şu mealdedir: Gürcüler Ermenilerin bulunmadığı bir konfederasyonda kalma niyetinde değiller. Ermenilerin savaş kararına Gürcüler katılmayacaklar ve bir kenara çekilip kendi istiklallerini ilan edecekler. Ermeniler ise kendilerine sunulan sulh projesini genel olarak imzalamama eğilimindedirler, aslında imzalama ve direnme arasında ikilemdedirler. Müslüman murahhaslar ise Ermeni, Gürcü ve Müslümanlardan müteşekkil Kafkasya Konferderasyonu’nun çözülmesi halinde Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’dan oluşan bir devlet ilanının mümkünlüğünü kabul etmektedirler.
TRANSKRİPSİYON
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
35
24 Mayıs sene [1]918
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
General Lossow teblîğât-ı devletleri vechle sefîrden henüz ta‘lîmât almamıştır. Sefîrden şimendifer mes’elesine dâ’ir bir mukaddeme-i sulh imzâ edilerek hudûd ve sâ’ire mesâ’ilinin İstanbul’da müzâkere edilmesi ve Kafkas murahhaslarını da birlikte alarak İstanbul’a avdet edilmesi için ta‘lîmât almış. Bendenize bildirdi. Ta‘lîmâta mugâyir olduğundan dolayı iştirâk edemeyeceğimi bildirdim. Bi’l-âhare Lüdendorff’tan acâyib bir telgraf almış, General Seeckt’e de aynı telgraf çekilmiş, ma‘lûmât-ı fehîmâneleri elbette vardır. Lossow’dan kat‘î ta‘lîmât verilmesini mü’eyyid telgraf çekmiş, bendenizin istidlâ‘âtıma nazaran Lossow evvelce Brest-Litowsk hudûduna ve Gürcülere hoş görünmek üzere ta‘lîmât almış olduğundan şimdi teklîfâtımızı tamâmıyla kabûl ettirmek üzere bana iştirâk etmekten çekiniyor. Mukaddeme-i sulh mes’elesi bundan neş’et ediyor. Lüdendorff’un telgrafı da yine kendi tarafından yazılmış bir sûret-i tesviyeye muvâfakat cevâbı olsa gerektir. Zira Lossow bir hafta mukaddem bendenize böyle bir teklîfte bulunmuş ve tarafımdan kat‘iyen reddedilmiş idi. Binâen‘aleyh Lossow’a serî‘an kat‘î ta‘lîmât verdirilmesi musterhamdır. Bu müddet zarfında Gürcü, Ermeni ve Müslüman murahhasları ile dâ’imî sûrette temâsta bulunuyorum. Gürcüler evvelce de arz ettiğim gibi Ermenileri gayr-ı memnûn bırakmaktan mütehâşîdirler. Binâen‘aleyh Ermeniler muvâfakat etmediği hâlde Müslümanlar ile birlikte yine Kafkas konfederasyonunda kalmamağa kat‘iyen karâr vermişlerdir. Ermeniler mukâvemet-i me’yûsâneye karâr verirler ise Gürcüler, tahmînim, bu mukâvemete iştirâk etmeyeceklerdir. Fakat umûmî hükûmetten ve Diet’ten çekilecekler ve kendi hudûdları dâhilinde ihtilâlâttan masûn kalmağa çalışacaklardır. Ermeniler de teklîfâtımız dâ’iresinde sulh imzâ etmemeğe karâr vermişler. Mukâvemet veya teslîmiyet mes’elesinde ârâya muhâlif görünüyor. Başlıca komiteler uzlaşmak kâbil olamazsa mukâvemet tarafdârıdır. Yalnız Gürcüler Ahıska’nın terkine ve Ermeniler de Aras ve civârı tashîh-i hudûduna muvâfakat edeceklerdir. Müslüman murahhaslar dün Enver Paşa’ya göndermek üzere tahrîrî bir istid‘â getirdiler. Pek uzundur. Telgraf ile çekmek kâbil değildir. Bunun mühim fıkralarını aynen âtîye naklediyorum:
“Kafkasya mes’elesinin kat‘î bir sûrette hall alacağı böyle mühim bir zamânda biz zîrde vaz‘-ı imzâ eden Cenûbî Kafkasya İslâmlarının nümâyendeleri bir takım mesâ’il-i mühimme-i siyâsiye hakkındaki mütâla‘ât-ı âcizânemizin huzûr-ı devletlerine arzını vazîfeden addederiz. Hükûmet-i Osmâniye’nin tashîh-i hudûd hakkındaki teklîfi müttehid Kafkasya fikrini mahvediyor. İki kantonlu müttehid Kafkasya Hükûmeti’ne gelince buna da Gürcüler kat‘iyen rizâ değildirler. Onlar işin böyle müşkül bir şekle müncer olacağı ile hâsıl olacak ihtilâlât-ı dâhiliyeyi kâmilen takdîrde kendi yüklerini sudan çıkarmak için îkâ‘ olunacağını tahmîn eyledikleri yangına iştirâk etmemek, Ermenilerle alâkayı kötüleştirmemek ve aynı zamânda da kendileri arâzîlerini bir sel gibi gelecek olan Ermeni muhâceretine karşı müdâfa‘a eylemek üzere kendi istiklâllerini i‘lân ile Kafkasya vahdâniyetinden hâric müstakil bir siyâset ittihâzına karâr vermişlerdir. İş bu dereceye gelince tabî‘îdir ki biz de Şimâlî Kafkasya ile birlikte İslâmlığın istiklâlini i‘lân etmeliyiz. Fakat şimdiki hâlde mes’elenin böyle bir şekil alması muvâfıktır. Bize öyle geliyor ki bu Trabzon’da irâ’e olup da, Batum’da bir daha tavazzuh eden mülâhazât ile pek muvâfık olamaz. Acabâ Türkiye, küçük kardeşi bulunan Azerbaycan ve ale’l-‘umûm büyük Türk siyâsetinden ötürü bakalım hangi tarîk daha muvâfıktır? Kendi dâhilinde hiss-i intikâmla meşyû‘ dâ’imâ fırsat ardından kaçan ve ilk imkân bulunca arkamızdan hancerle [v]urmak zihniyetinde kalan emeli arzu-yı millîsi münker ve her zamân Türk siyâseti aleyhinde müdâhalât-ı ecnebiyeyi ihtâr eden entrikalara vâsıta olacak bir buçuk milyonluk bir Ermeni kitlesi bulunduğunu mu, yoksa Türk akvâmı muhât sevke’l-ceyş nazarınca zararsız ve âmâl-ı milliyesince te’mîn olunmuş küçücük bir Ermeni kantonu mu? Siyâset-i milliyemiz nokta-ı nazarından bizce ikinci şekil daha fâ’ideli ve daha münâsib olsa gerek. Ermeni kantonu te’sîsinden bahsettikte maksadımız Ermenileri müdâfa‘a değil kendi siyâsetimiz Türk siyâset-i umûmiyesi nokta-ı nazarından bakıyor ve mes’eleyi bu siyâset fâ’idesine halletmek istiyoruz. Ermeni kantonunun taksîmi hakkındaki karâr-ı kat‘î ve lâ-yetağayyar olduğu takdîrde büyük bir istid‘âmız vardır. Bâb-ı Âlî’ye Cenûbî Kafkas İslâmlarının bulundukları ahvâl-ı müşkilesi hakkında defa‘larla ihbârâtta bulunmuşuz. Kıta‘ât-ı askeriye teslîhât-ı disipliniye ve teşkîlât yokluğu yüzünden bura İslâmları yardımsız bir hâlde bulunuyorlar. Binâen‘aleyh mu‘âvenet-i serî‘a ve kat‘iye-i askeriye taleb ve istirhâm ederiz.”
HR.SYS, no. 2372/3, v. 64-68.
** ** ***
64 saylı sənəddə erməni dövləti yaradılması ilə Bakı məsələsi arasında əlaqə yaradılır. Azərbaycan tərəfin Bakı məsələsinə münasibətini Azərbaycan sənədlərində vermişdim. Burada onu qeyd etmək istəyirəm ki, Osmanlı tərəfi bu məsələni Ermənistan ilə 4 iyun müqaviləsinin 11-ci maddəsində ifadə edib.
No. 64
HALİL BEY İLE MÜSLÜMAN VE ERMENİ MURAHHASLAR ARASINDA BAKÜ VE ERMENİSTAN MESELESİNE DAİR MÜZAKERELER
(Azerbaycan Cümhuriyyeti., S.188-189)
ÖZET
[26 Mayıs 1918]
Konferansın son günlerinde Batum’dan Sadrazam Talat Paşa’ya gönderdiği telgrafnamede Halil Bey, Müslüman Murahhaslarla yaptığı müzakerelerin içeriği hakkında bilgi vermektedir. Bakü meselesinden dolayı Müslüman Murahhasların rahatsızlık duyduklarını ifade eden Halil Bey, Osmanlı Devleti’ne ilhak edilecek kazaların karşısında Ermenilere yüzölçümü dar bir alan tahsis edilmesi layihasının hem Müslüman hem de Ermeni Murahhasları memnun ettiğini bildirmektedir. Böyle bir şeraitte küçük olsa bile bir devlet teşekkülünün Ermeni Murahhasları mutlu ettiği muhakkaktır, sadakatlerini arz etmek için İstanbul’a heyet göndermeye hazırdırlar. Diğer taraftan ise Bakü’de iki yüz bin civarında Müslüman ahali ve 8 bin civarında Osmanlı esiri Ermeni ve Bolşeviklerin tahakkümü altındadır. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nin buraya özel ihtimam göstermesinde yarar vardır.
TRANSKRİPSİYON
[1. belge]
[26 Mayıs 1918]
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Sıra Numarası : Bilâ
Târîh : Fî 26 Mayıs sene [1]334
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
Telgrafnâme-i fehîmânelerini aldım. Ültimatom da hazırlanmıştır. Şimdi verilecektir. Müddeti için ba‘zı ma‘rûzâtım vardır. Müslüman murahhaslar bugün sabâh nezdime geldiler. Bakü vaz‘iyetinden pek endîşenâktırlar. Zira şehr-i mezkûr Ermenilerin elindedir. Bunun için bize terk edilecek arâzînin ötesinde Ermenileri kısmen muhavven edecek bir kanton kendilerine ayırmak istediler. Bi’l-âhare Taşnaksütyunların hâricinde olup da bugün Tiflis’te kesb-i ehemmiyet eden diğer bir Ermeni fırkasının re’îsi geldi. O da bu sûret-i tesviyenin tarafdârı göründü. Bize evvelce vukû‘ bulan iş‘âr-ı devletlerine istinâd ederek Hükûmet-i Osmâniye’nin böyle bir kantonun tefrîkine mu‘ârız olmadığını bildirdim. Bunun için birkaç gün müddet istedi ve ültimatom verilecek ise bunun hiç olmaz ise üç gün müddet ile verilmesini ricâ etti. Bu böyle bir i’tilâf tahakkuk-pezîr olur ise mûmâ-ileyh İstanbul’a bir hey’et gönderilerek Hükûmet-i Seniyye’ye arz-ı sadâkat edileceğini de ilâve ederek biraz da bizim tarafa lutf ve müsâmaha gösterilmesini istirhâm etti. Ermeniler tarafına bu sûretle vukû‘ bulacak tezâhürün Avrupa ve Amerika’da yapacağı te’sîr pek iyi olacaktır.
Cevâb-ı devletlerine intizâr ediyorum. Fermân.
Fî 26 Mayıs sene [1]334
Halîl
HR.SYS, no. 2371/6, v. 82-83.
** ** ***
[2. belge]
[26 Mayıs 1918]
Devlet-i Osmâniye
Posta ve Telgraf ve Telefon Nezâreti
Mahrec : Batum
Sadrazam Paşa Hazretleri’ne
C[evâb]: Şimendiferden ordunun mürûru mes’elesi için esâsen bir i’tilâf yapılmıştır. Binâen‘aleyh ta‘yîn edilecek müddetin azlığı veya çokluğu harekât-ı askeriyeye te’sîri olmayacaktır zannediyorum. Ma‘a-mâ-fîh ültimatomda bu ciheti tasrîh ederim. İki yüz bin Bakü şehri Müslümanları on bine yakın esîrimizin ve milyarlarca servetin Ermenilerin elinde bir rehîne bulunduğunu ve Bakü’de talanı ve tahrîbâtı yapacak olanların Bahr-ı Hazar tarîkıyle savuşup gideceklerini de nazar-ı dikkate almak zarûrîdir. Zannediyorum sırf Müslümanları mülahhas kılacak bu derece azîm zâyi‘âta ehemmiyet vermediğimizi Müslümanlara ihsâs ettirmek de pek garîb olur. Müsâ‘ade-i devletlerinden dolayı arz-ı teşekkür eylerim. Fermân.
Fî 26 Mayıs sene [1]334
Halîl
HR.SYS, no. 2371/6, v. 84-85.
** ** ***
Kərim Şükürov
Bölmənin xəbərləri