25 il öncə yaşanan dəhşətlər - Bir kəndin faciəsi

29/10/2018 - 23:58 9 988 0   0  

Mən uşaq olanda bizim bir kəndimiz vardı... Uca dağları, gur şəlalələri olmasa da, təpəsinə çıxanda ta Arazın o tayınacan ayaqların altında qalan dovşangülülü, dağçiçəyili, laləli, barbarisli dərin dərələri, süpürgəli, yovşanlı, çobanyastığılı alçaq təpələri, Kumqayası, Sarıtəpəsi, Yazı düzü, qıraq arxı, dəyirman arxı, qobusu, şirəsi, bolsulu Həkərisi və bir də kəndimizin olmazsa-olmazı günbəzi vardı.

O dərin dərələrin ən hündür yerində bir sürüşkən daş vardı. Ən bahalı atraksionlar belə onu əvəz edə bilməzdi. Uşaq ayağı ilə nəfəsimiz kəsilə-kəsilə o daşın yanına qalxanda sevincdən uçardıq. Oynayıb-əylənib yorulanda dərənin dibindəki dərin çaylaqlardan qumlu saqqız yığa-yığa dönərdik evə...

O alçaq təpələrin ən alçaq yerində bir Xınadaşı vardı - lap Qaval daşı boyda. O daşın üstündə oturub əllərimizə xına yaxa-yaxa, evcik oynaya-oynaya böyüyərdik. Elə ki, biraz böyüdük qıraq arxda palaz yuyar, kollardan böyürtkən dərər, Həkərinin şirin sularında acı-qıcı yığardıq...

Kəndin içindən bir uzun yol gedərdi Həkərinin sahilinə. Bu yol əvvəl qıraq arxdan, sonra dəyirman arxından, sonra qobudan, sonra daha iki arxdan, sonra şirədən (yerdən qaynayan axarlı şirin su), sonra yenə də bir arxdan keçib, nəhayət ki, çatardı, Həkəriyə. Sağı-solu əkin sahələri olan yol, başları bir-birinə birləşmiş hündur ağacların altından keçirdi. Hər ağacın da başında bir hacıleylək yuvası. Uşaq vaxtı atamın maşınının yük yerində tütün və ot

bağlamalarının üstündə arxası üstə uzanıb maşın gedə-gedə o yuvaları saymağı çox sevərdim. Amma heç vaxt da sayıb qurtara bilməzdim.

Kəndimizdə bir də balıq tutmaq ləzzəti vardı. Amma bunun dadını oğlanlar bilirdi. Qarmaq götürüb oturardılar, çayın qırağında. Sonra da tutduqları balıqları ağacdan düzəltdikləri şişlərə düzüb bişirərdilər. Yeyib doyandan sonra da ağzından çöpə düzülmüş bir şələ balıqla dönərdilər evə...

Kəndimizdə bir türbə vardı. Biz ona günbəz deyərdik. Bir cüt leylək yuva qurardı, hər yay o günbəzin başında. Kəndin hündür yerində, yaşıllıqlar arasında yerləşirdi, bu müqəddəs ocaq. Səkkizguşəli prizma formalı və piramidal günbəzlərlə örtülmüş türbənin içində üzərində “Məhəmməd əl-Hacın oğlu Yəhyanın şərəfinə hicri tarixi ilə 704-cü ildə” (miladi 1305-ci il) tikildiyi göstərilmiş yeraltı sərdabə də vardı. Deyilənə görə, keçmişdə, bu abidədən Həkəri çayının digər sahilində yerləşən kəndə yeraltı tunel varmış. Bir də deyirdilər ki, yeddi əsrdən çox yaşı olan bu abidə tikiləndə palçığına yumurta qatıblar. Ona görə də belə möhkəmdir.

Uşaq olanda Qiblə sanardım, o günbəzi. Çünki “Qiblə hardadı?” deyəndə ona tərəf əl uzadardı, nənəm. Həm də nişan yerimizdi, Günbəz.

- Eviniz hardadı?

- Günbəzdən yuxarıda.

- Harda idin?

- Günbəzin altında.

Quşlar Günbəzin üstündən uçur, göyərçinlər günbəzə qonub, üzünü günbəzə sarı çevir... Nə çox idi sözümüz-söhbətimiz, bu günbəzlə bağlı. Evimizin eyvanına çıxanda ilk gözə dəyən də elə bu günbəz olardı.

Mən uşaq olanda bizim bir evimiz vardı...

Günbəzdən biraz yuxarıda, çay daşlarından tikilmiş, üzü gündoğana, geniş həyətli, al-əlvan çiçəkli, bağ-bostanlı evimiz. Qonaqlı-qaralı, çal-çağırlı evimiz. Divarlarının balaca oyuqlarında sərçələr cükküldəşər, göyərçinlər uçuşardı, həyətində. Bahar müjdəçisi iki cəsarətli qaranquş da yuva qurardı, hər yaz eyvanında. Bir cüt sarı şanapipik balalarını böyüdərdi hər yay sol yanındakı daşların arasında. Pəncərəsindən ay boylanardı axşam düşəndə, eyvanına gün döyərdi səhər açılanda. Uşaqkən həyətindəki çardaqda uzanaraq ulduzları sayardıq, gecələr. Hələ yazbaşı, meh əsəndə iydə çiçəyinin ətri qızılgül ətrinə qarışar, burnumuzu dalayardı.

Mən uşaq olanda bizim bir bağımız vardı...

Gül qoxulu, iydə ətirli bağımız. Heyvalı, narlı, ərikli, şaftalılı, fındıqlı bağımız. Gilənar ağaclarıyla dövrələnmiş, tut ağaclarıyla sıralanmış bağımız. Çox sevərdim tutu. Yetişəndən sovulanacan düşməzdim başından. “Tut ağacım, tut ağacım, de köksünə neçə çarpaz dağ çəkmişəm, neçə körpə budağını mən əzmişəm”. Bir də gilas ağacı – Krım gilası deyərdik ona. Mən o ağacı çox sevərdim. Bəlkə də inandırıcı deyil, bir vaxtlar camaat ev-eşiyi üçün ağlayanda mən o

ağac üçün ağlamışdım... Bağımızda ağac çox idi, hər şey vardı, alçadan başqa. Alça dədəmgildəydi.

Mən uşaq olanda dədəmgil vardı...

Hər gün dədəmgilə gedərdik. Çox uzaq deyildi, günbəzin düz yanında, yolun qırağında. İkimərtəbəli evin eyvanından əl atıb alma dərər, iki diş vurub bir-birimizə atardıq. Elə alçanıda dədəmgildə yeyərdik. Çiçəyi töküləndən yetişənəcən ağacdan əl çəkməzdik. Cibimizə duz doldurub oturardıq ağacın başında, dişlərimiz qamaşanacan aşağı düşməzdik. Arada nənəmin səsi gələrdi “Ay bala, qoyun yetişsin, sonra yeyərsiz, onsuz da hamısını siz yeyirsiz”. Biz də gülə-gülə cavab verirdik ki, ay nənə, özün deyirsən ki, hamısını biz yeyirik, səninçün nə fərqi. Elə bu dəmdə eyvanda otutub samavar çayı içən dədəmin səsi eşidilərdi: “Ay arvad balalarımla işin olmasn”. Beləcə yazda alça, yayda alma, payızda nar yeməkdən doymazdıq.

Dədəmgilin bağlı-bağatlı həyətində bir guşə də vardı. Çiçəklərlə əhatələnmiş, nanə döşəməli, qızılgül ətirli bir bağça və bu bağçanın ortasında bir su quyusu. Suyu bumbuz. Qaçmaqdan, oynamaqdan yorulanda ağzımızı “şlanka” dirəyib dişlərimiz üşüyənəcən içərdik.

Məhlə uşaqları yığışıb ortada qaldı, yeddi şüşə, beşdaş və daha nə oyunlar oynayardıq... Nə günlər idi... Yox, elə bilməyin ki, biz günlərimizi yeməklə, oynamaqla keçirərdik. Dərs də oxuyurduq, ev işlərinə də kömək edirdik - quzu otarırdıq, toyuqlara dən verirdik, tütün əkirdik, tütün yığırdıq, su daşıyırdıq, həyət

süpürürdük və daha nələr-nələr. Hər şeyə də vaxt çatırdı. Bir də axı mən uşaq olanda günlər uzun idi.

Amma, mən uşaq olanda bu kəndi heç bəyənməzdim. Meşəsi, dağı, şəlaləsi yoxdu, işləri çoxdu, deyərdim kəndimizin. Tez böyüyüb şəhərə getmək istəyərdim.

Və bir gün.., bir gün fələyin çarxı döndü, böyüklü-kiçikli hamımız şəhərli olduq... Elə o mahnıdakı kimi, “Öz qoynuna aldı bizi, bu buruqlar şəhəri”. Üzümüzdə təbəssüm dondu, ağzımızın dadı qaçdı... Daha uşaq deyildik, bir gündə böyümüşdük, sanki. Uşaqlığımız xatirələrimizə qarışıb kənddə qalmışdı. Daha oyun oynamırdıq, indi oyunu həyat bizə oynayırdı. Kəndləri şəhərlər, evləri yataqxanalar, həyətləri küçələr əvəz edirdi. “Sən, ey uşaqlıq, sən bizdən uzaq düşdün artıq, de səni yellər apardı, ya soyuq əllər apardı”. İndi həyat başqa idi. İndi yataqxanalarda böyüyürdü uşaqlar. İndi kənd uşağı sözünü “opşijitel uşağı”, “qaçqın uşağı” sözləri əvəz edirdi. “Görmədik biz gül dəstəsi, görmədik biz oyuncaq” - bax bu isə əsl qaçqın uşağının həyatı idi. İndi nağıllar “biri vardı, beşi yox” deyə başlayırdı.

Əslində hər şey çoxdan başlamışdı. Lakin, 1993-cü ilin avqustunda vəziyyət daha da ciddiləşdi. Amma təəssüf ki, o vaxtlar mən kənddə deyildim. Ali məktəbə qəbul imtahanı üçün mayın sonlarında Bakıya gəlmiş, lakin imtahanların vaxtı uzadıldığı üçün geri dönə bilməmişdim. Şəhərə üz tutanda haradan biləydim ki, bir də heç vaxt bu kəndə dönə bilməyəcəm. Və hardan biləydim ki, vaxt gələcək doğma kəndimə 25 illik həsrətimi ovutmaq üçün

yaxınlarımın göz yaşları ilə anlatdıqları kəndin son günlərindən bəhs edən ağrılı-acılı heykayələri yazmaqla təsəlli tapacağam.

Kiçık bacım danışır: “Axşamtərəfi idi, toran vurulmuşdu. Kəndə qəfildən bir uğultu düşdü. Sanki yarpaqlar da, güllər də uğuldayırdı. Bu uğultunu dillə ifadə etmək mümkün deyil. Hamı üzüaşağı yüyürməyə başladı. Hay düşdü ki, Ramazan ölüb. Anam da hamı kimi Ramazangilə tərəf qaçdı. Ramazangilin evi bizə çox da yaxın deyildi. Ancaq səslər eşidilirdi. Hamı vəlvələyə düşmüşdü. O günə qədər heç kəs ermənidən qorxmurdu. Amma Ramazan ölmüşdü, yəni erməni Ramazan kimi oğulu öldürmüşdüsə.

Anam yasdan qayıdanda dedi ki, Cəbrayılı alıblar. Amma Bakı yolunu bağlamayıblar. Çox həyəcanlı və narahat idi. Sonra ürəyi getdi, huşunu itirdi, daha nə hallara düşdü. Qorxusu qızlarından yana idi. Bircə onu deyirdi ki, qızlarımı kənddən çıxarmalıyam, Xocalı təkrarlana bilər. Çünki yolu bağlasalar, biz mühasirədə qalırdıq.

Böyük bacım ikinci kursu bitirib yay tətili üçün kəndə gəlmişdi. Biz topun-tüfəngin səsinə öyrəşmişdik, amma o, şəhərdən təzə gəldiyi üçün atışma səslərinə öyrəşməmişdi, çox qorxurdu. Anam bizə dedi ki, hazırlaşın dayın sizi şəhərə aparacaq, amma çantanı balaca tutun, maşında yer olmaz. Bacım ağlaya-ağlaya albomdan şəkilləri çıxarmağa başladı. Mən ona güldüm, o isə acıqlandı ki, tez ol paltarını yığ. Mən getmək istəmirdim, getməyəcəm deyirdim...

O gecə kənddə heç kim yatmadı, hamı qorxu içində idi. İşıqların sönməsi camaatı daha da vahimələndirirdi. Hər gələn səsə elə bilirdik ermənidi. Əslində ölümdən qorxmurduq. Mən neçə vaxt idi qardaşımın cəbhədən gətirdiyi qranatı gizlətmişdim. Fikirləşirdim ki, xəyallarımı həyata keçirmək vaxtıdır. Düşünürdüm ki, heç nə edə bilməsəm də ən azından qranatla tankın altına girib bir erməni texnikasının məhv edərəm.Amma... Maşına oturub kənddən çıxanda bilirdim ki, bu sondu. Yola çıxanda istədim qışqırıb dayıma deyəm ki, saxla düşüm, mən getmirəm. Ancaq demədim, dönüb kəndin çıxışındakı qəbristanlığa baxdım... Bütün xəyalım kənddə qalmışdı”.

Bəli o gün – avqustun 25-i kəndimiz ilk şəhidini qarşıladı. O günə qədər kəndimizin neçə igid oğulu döyüşlərdə yaralansa da, sağalıb yenidən cəbhəyə qayıtmışdı. Amma Ramazan qayıda bilmədi. O gün, Mütəllim müəllimin sözləri ilə desək, “Ölümü öldürən oğul” ölümsüzlüyə qovuşdu. O gün - kəndimiz ilk şəhidi ilə qaralara boyandığı gün - elektirik işığı da həmişəlik kəsildi. O gün kəndimizin işıqlı günlərinin sonu, qaranlıq günlərinin başlanğıcı oldu.

Böyük bacımın dediklərindən: “Axşamüstü işıqlar sönmüşdü. Hava qaralmağa başlayanda qışqırıq və ağlaşma səsləri kəndi bürüdü. Hay düşdü ki, Ramazan ölüb. Çox ağır və dəhşətli gecə idi. İşiqların kəsilməsi gecənin dəhşətini daha da artırırdı. Qaranlıq gecədə kənd sanki ulayırdı. Mən çox qorxurdum. Bacım isə qorxmurdu. Silah səslərini sayırdı. Hamısını da səsindən tanıyırdı...”.

Anam: “Hazırlaşın, Bakıya, dayıngilə gedirsiz” deyəndə elə bilirdim ki, biz gedəcəyik, anam, atam və qardaşlarım burada öləcəklər. Anam gecə bizə son nəsihətlərini verdi. Mən ağlayırdım, elə bilirdim ki, onları bir daha görməyəcəyəm. Tələbə yataqxanasında tanış olduğum Xocalıdan olan iki bacı yadıma düşdü. Bütün ailə üzvləri Xocalıda ermənilər tərəfindən öldrülən bu qızlar deyirdi ki, ailəmizdən bizə bircə şəkil belə qalmayıb. Ağlaya-ağlaya albomdan bir neçə şəkil çıxardım. Paltarlarımı bir çantaya yığdım. Tələbə yoldaşlarıma söz verdiyim üçün iki gün əvvəl uşaqlarla Quru dərəyə qalxıb, meymungülü, solmazçiçəyı və başqa şəfalı bitkilər yığmışdım. Bir çantaya da bu çiçəkləri və iki kitab - Dəri xəstəlikləri ensiklopediyası və Sabirin “Hophopnamə”sini qoydum. 15 yaşlı kiçik bacım getməyəcəyəm deyə inad edir, heç paltarlarını da yığmırdı. Anam ona acıqlandı və dedi ki, mütləq gedəcəksən. O, çarəsiz halda otağa keçdi və qardaşımın ona verdiyi hərbi formanı geyib qayıtdı. Sübh tezdən dayım bacımla məni, iki körpə uşağıyla əmim qızını, özünün 11 yaşlı qızını və 7 yaşlı kiçik oğlunu götürüb kənddən çıxdı. Yolda yadıma düşdü ki, tələbə yoldaşlarıma söz verdiyim dərman bitkiləri və sevimli kitablarım yadımdan çıxıb qalıb. Kənddə maddi olaraq qalanlardan ən çox təəssüfləndiyim o iki kitab və yığdığım çiçəklər oldu...

Kənddən çıxıb Cəbrayıla doğru irəlilədikcə rastlaşdığımız mənzərə çox dəhşətli idi. Müharıbə və qaçqınlar, köç edən insanlar barədə çox filmlərə baxmışam. Ancaq o yollarda gördüyüm və heç vaxt unutmadığım mənzərəni nə yerli, nə də xarici filimlərdə göstəriblər. Baxdıqca sonu görünməyən insan və heyvan köçü, hamının əlində, belində bağlamalar. Heyvanların da üstünə yük yığmışdılar. Hətta itin də belinə yük bağlamışdılar. Camaat

yollarda pərişan, yorğun, ətraf pintilik, qan içində ölüb qalan heyvan leşləri, minik maşınının yük yerindən başı görünən inək balası, yolun kənarlarında his basmış çaydanlarda çay qaynatmağa çalışan adamlar və s. Ətrafdakı mənzərənin ağırlığından dayımın halı pisləşirdi, maşını güclə idarə edirdi. Çox sıxlıqdan irəliləmək mümkün olmurdu. Hər an atacaqlar, hücüm edəcəklər qorxusu ilə zərbənin haradan gələcəyini gözləyirdik. Həyəcan icində 4-5 saatlıq yolu 12 saata gəldik. Axşam saat 7-də Lökbatanda yaşayan dayımın evinə çatdıq. Böyük dayım bizi yerləşdirib sabah erkəndən geri qayıtdı”.

Kəndimizin işığı Qubadlının Xanlıq kəndindəki elektrik yarımstansiyasından gəlirdi. Xanlıq kəndi ilə bizim aramızda 4 kənd vardı. Qubadlını işğal etməyə çalışan düşmən avqustun 25-də bu stansiyanı dağıtdığı üçün kənddə işıqlar kəsilmişdi. Cəbrayılın ardından avqustun 31-də Qubadlı da tamamilə işğal olundu. Artıq Zəngilan tək idi...

Zəngilan əhalisi erməni vahiməsindən, erməni xofundan qorxub, müqavimət göstərmədən qaçmadı. İki ay lampa işığında oturub ocaqda yemək bişirən əhali televizorsuz, radiosuz, xəbərsiz çətin günlər keçirsə də öz evlərini tərk etməyi ağlına belə gətirmirdi. Sonra erməni quldurları Horadiz yolunu bağlayaraq Zəngilanı mühasirəyə saldı və güclü ordu ilə hücuma keçdi. Zəngilan isə mərkəzdən kömək gözləyirdi. Kömək yalnız Arazın suyunu azaltmaq oldu. Tək çarə əhali çayı keçənə kimi yüngül silahlarla da olsa düşmənin döyüş texnikasının qarşısına çıxıb mübarizə aparmaq idi.

...O gün kəndə yayılan xəbər hamını məyus etmişdi. “Düşmən yaxınlaşır, güclü döyüşlər gedir. Əhali zərər görməsin deyə mal-qarasını yığıb Arazın sahilinə, İran sərhədinə çəkilməli, ara sakitləşəndə yenidən evlərinə qayıtmalı idi”. Heç kəsin ağlına belə gəlmirdi ki, bu kənddəki son gündür.

Anamın xatırladıqlarından: “Oktyabrın 25-i idi. Kişi də, böyük oğlum da işə getmişdi. Kiçik oğlum orduda idi. Mən də sacda yuxa bişirirdim. Əvvəl qardaşım xəbər gətirdi ki, mühasirədəyik. Erməni Horadiz yolunu bağlayaraq hücuma keçib. Ağır döyüş gedir, düşmənin qarşısını almaq çətin olacaq. Tezliklə kəndə çatacaqlar. Əhali əsir düşməmək üçün Araz sahilinə çəkilir. Sonra böyük oğlum işdən qayıtdı. Dedi: “Camaat kənddən çıxır, sən hələ çörək bişirirsən”. Qalan kündələri birləşdirib fətir bişirdim. Kişi gec gəldi. Heyvanlara ot biçməyə gedibmiş. Olanlardan xəbərsiz idi. Elə bilirmiş ki, həmişəki kimi atışma səsləridi. Bir neçə dəst yorğan-döşək və bir neçə zəruri əşyalar maşına yükləyib Araza tərəf getdik. Böyük oğlum da məhəllənin kişiləri ilə bərabər mal-qaranı Araza tərəf sürdü. Evdən çıxarkən düşünürdüm ki, bir-iki gün Araz sahilində qalıb, ara sakitləşəndə geri dönəcəyik. Axşam Mincivan körpüsünün yanında qaldıq. O gecə bizim kəndin qəbristanlığının arxasında, Cəbrayıl tərəfdə döyüş gedirdi. Səhər xəbər gəldi ki, Seyid Həsən Ağanın (rayonumuzda çox nüfüzlu seyid) oğlanları Hacıağa və Kazımağa Muğanlı kəndi istiqamətindən Araz sərhədini açdırıb, camaat çayı keçir. Biz də ora qayıtdıq. Çayın qırağında Mürsəl əmimi gördüm. Şəkər xəstəsi əmim dil-dodğı qurumuş, yorğun və pərişan halda idi. Dedim, əmi, nə xəbər var bu gecəki

hay-haraydan. Əmim pərişan-pərişan dedi ki, Xurrəmin oğlu ölüb. Parça-parça olduğu üçün meyiti döyüş zonasından götürmək mümkün olmayıb.

Bütün kəndlər Araza üz tutmuşdu. 26-sı axşamüstü Muğanlı kəndindən Arazı keçdik. Dörd gün Arazın o tayında çayboyu yuxarı-aşağı səhərdən-axşamacan gəzdim. Döyüşdə olan kiçik qardaşımdan və oğlumdan xəbər yox idi. Onları axtarırdım. Bir gün axtara-axtara piyada Mincivan sərhədinə qədər getmişdim. Oktyabrın 29-da meşəətəyi və dağətəyi kəndlər də Arazı keçdi. Beşinci gün - oktyabrın 30-da ən son Şabanovun dəstəsi Arazı keçdi. Oğlum da, qardaşım da sağ idi.

İrandan baxırdıq – kənd yanırdı. Dörd gün o taydan od içində yanan kəndə baxdıq. Kəndlə bərabər içim də yanırdı. Amma baxıb şükür edirdim ki, o odun içində deyilik, sağıq, gedib övladlarımıza sahib çıxa biləcəyik. Allaha şükür etməkdən başqa əlimizdən nə gəlirdi ki? Dörd gündür yanan kəndin beçinci gün boğuq tüstüsü qalxırdı. O tüstüyə baxa-baxa ordan uzaqlaşdıq”.

Bəzən Xan Araz, bəzən evləri yıxan Araz - dedik sənə. Bəzən səndə gördük bütün günahları – Türkmənçayı, Gülüstanı. Bəzən elə bildik ki, sənsən ayrılıq salan, bəzən elə sandıq ki, sən olmasan bölünməzdi Azərbaycan.

Tikanlı məftillər arxasında dustaq qalan Araz. İllərdi həsrət qaldı insanlar sənə, sən insanlara. Tikanlı məftillər bəzədi səni, hərbi geyimlilər qorudu səni. Tamarzı qaldın bir gülər üzə, bir xoş sözə. İllərdi o tikanlı məftillərin arxasında yad oldun bizə, sirli,

müəmmalı, əlçatmaz oldun bizə. Amma dar ayaqda yenə aman yerimiz oldun, güman yerimiz oldun, üz tutduğumuz pənah yerimiz oldun. Çarəsizlikdə çarə oldun el-obamıza. İllərdi o tikanlı məftillərin yaxınına düşə bilməyən insanlar, yanından keçməyə cəsarət etməyən insanlar niyə cəsarətlənmişdi görən? Sağ qalmaq, əsir düşməmək ümidimi cəsarət vermişdi onlara? İllərdi həsrətini çəkənlər muradına çatdı o gün. İllərdi bir ovuc suyunu arzulayanlar qoynunda yuyundu o gün. İllərdi o taya boylanıb həsrət çəkənlər bu tayin həsrətini çəkdi o gün.

El-obamın ümid yeri Araz. Neçə canı ölümdən qurtardın, neçə övlad sənin sayəndə yetim qalmadı, neçə ana, neçə ata sənin sayəndə övlad dağı yaşamadı. Amma insanlar sənə həsrət olduğu kimi, sən də illərdi onlara həsrət qalmışdın deyəsən. Bu həsrətini ovutmaq üçünmü qoynuna aldın 12 nəfəri. Sularına qərq elədin 2 körpə uşağı, iki qadını, bir qocanı. Çox dərdləri içinə çəksən də, çoxuna ümid olsan da 12 evin ocağına su səpdin, 12 evə Araz boyda dərd oldun. Amma dərd vermək, ayrılıq salmaq sənin taleyinə yazılıbdır deyəsən. Bu nə qismətdir ki, bu nə qovuşmaqdır ki, səndən keçən qaçqın, məcburi köçkün olurdu o gün. Səndən keçən qaçqın olurdu, keçməyən şəhid olurdu o gün. İllərdi Araz boyda bir dərd var deyirdik içimizdə, dərdimizi içinə çəkdin Araz, dərdimizə şərik oldun Araz, dərdimizə dərman oldun Araz, dərdimizin üstünə bir dərd gətirdin Araz. Ey Xan Araz...

Sahibinə qoşulub heyvanlar da sənə pənah gətirdi o gün. Heyvanlar da səndən keçdi, səndə yuyundu, səndə boğuldu... İnəyi, camışı, qoyunu, keçisi, atı, iti, pişiyi hamısı qaçqın oldu o gün. Bircə bizim Qarabaşdan savayı. Bircə bizin Qarabaş sənə doğru gəlmədi, səndən keçmədi, qaçqın olmadı...

... Mən uşaq olanda bizim bir itimiz vardı – Qarabaş. Balaca küçük ikən bir çoban vermişdi atama. Qəribə it idi Qarabaş. Hara getsək bizim yanımıza düşüb, bizi müşayiət edər, gedəcəyimiz yerə çatanda geri dönərdi. Biz evə qayıdana kimi Qarabaş dəfələrlə getdiyimiz yerə baş çəkər, yenidən evə dönərdi. O qədər gedib-gələrdi ki, eyni vaxtda həm evə nəzarət etmiş olurdu, həm də biz geri dönəndə bizimlə birlikdə qayıdardı. Çox vəfalı it idi Qarabaş. Son vəfasını da kənddən çıxmamaqla göstərdi. Biz qoyub gəlsək də o, yenə evimizi qorumaq üçün evə döndü...

Atam danışır: “İkinci gecə idi Arazın qırağında qalırdıq. Gecə saat 12, ya birə işləmiş olardı. Hamı yatırdı. Bircə körpə uşağın səsi gəlirdi. Elə hey ağlayırdı...”

Böyük qardaşım: “Xarici ölkənin sərhədini pozmuşduq. Bizi nə gözlədiyini bilmirdik. İran tərəfi o qədər hərbi qüvvə yığmışdı ki, Arazın qırağına. Həm ermənilər atan mərmi düşmüşdü İran tərəfə, həm biz, həm də son olaraq sağ qalan hərbçilər sərhədi keçmişdi. Düşünürdük ki, İran müharibə edəcək və bizi geri qaytaracaq. Sərhədi açmasalar çox qırğın olardı. Dərinlik çox olmasın deyə çayın enli yerindən açmışdılar sərhədi. Balaca maşınları traktorlara qoşub çəkirdilər. Adamları da yük maşınlarına və traktorların qoşqusuna yığıb çaydan keçiriridilər”.

Qardaşım deyir ki, ermənilər kəndə girəndə birinci mərmini məktəb binasına, ikinci mərmini isə XIV əsrdən bəri kəndimizin atributuna çevrilən günbəzə atdı. Çünki kəndə baxanda ən çox diqqət çəkən onlar idi.

Hardan başlamışdı, necə başlamışdı bu kəndin tarixi bilmirəm, amma beləcə bitirdi bizim kəndin hekayəsi. Uzun illər tikanlı məftillərin o üzünə baxıb ayrılıq havası oxuyanlar indi o taydan bu taya baxıb həsrət çəkirdi. Arazın qırağından yanıqlı bir səs də “Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim, ey kənd salamat qal, sağ-salamat qal”, - deyirdi. Beləcə vidalaşırdı insanlar yanıb-yaxılmış, tüstüsü ərşə çıxan kəndlə. Amma salamat nə qalmışdı, yaxud salamat qalanlar kimə qalırdı ki?... Bəli beləcə bizim kəndin hekayəsi bitirdi, ancaq bizim hekayəmiz davam edirdi. Həm də yeni adla, yeni ünvanda...

Mən şəhər həyatına çaşqın hislərlə başlamışdım. Sevincim kədərimə qarışmışdı. Ailəm yurd-yuvamızı tərk edib, köçkün düşəndə mən tələbə olmuşdum, lakin buna necə sevinə bilərdim ki...

Qaçqınlığın ilk günlərində qəribə bir hiss yaşadım. Məskunlaşdığımız otaqda tək oturmuşdum. Birdən mənə elə gəldi ki, evimizdə qoyub gəldiyimiz mebellər canlıdır. Bağımızdakı o sevdiyim gilas ağacı və ev əşyalarımız sanki onları atıb gəlmişik deyə bizi qınayırlar, vəfasızlıqda günahlandırırlar və bizdən küsüblər. Elə bil hər şey dilə gəlib deyirdi ki, biz ömrümüz boyu sizə xidmət etmişik, amma siz bizi atıb getdiniz. Mənə elə gəlirdi ki, hər şey gerçəkdir və mən onu hiss edirəm. Hiss etdikcədə göz yaşlarımı saxlaya bilmirdim. Heç vaxt unutmadığım və yəqin ki,

ömrümün sonuna kimi unutmayacağım bu hissi izah etməkdə aciz qalmışdım.

Bu qorxunc, dəhşətli gecələrdə bəlkə özü də bilmədən məni ayağa qaldırmışdı anam. Öz-özümə “ana gücü”, “ana dayağı” bu imiş dedim. Bəs anam bu gücü haradan alırdı görən? Bir müddət sonra isə hər gecə anam hərbçi qardaşımın adını sayıqlaya-sayıqlaya qışqırıb yuxudan qalxır, bizim də oyanıb çaşqın-çaşqın ona baxdığımızı görəndə isə “heç nə yoxdu, yuxu görürdüm, siz yatın” - deyirdi. Eyni ssenari ilə davam edən gecələr, heç nə olmayıb kimi öz-özümüzü və bir-birimizi aldada-aldada keçən gündüzlər. Bu gündüzlərin birində isə yaylığı başından sürüşmüş 44 yaşlı anamın ağarmış saçlarını görəndə sanki məni ildırım vurdu. Mənə elə gəldi ki, o saçlar bir gecədə ağarmışdı. Göz yaşlarımı gizlətmək üçün tez eyvana çıxdım. O an başa düşdüm ki, əslində anam nə qədər dərd çəkir. O sözləri də məni ümidsizlikdən qurtarmaq üçün deyirmiş. Yaşamış olduğum bu iki hissi, deyəsən, mən heç vaxt unutmayacağam.

O vaxtlar heç sevməzdim kimsə mənə “haralısan?” deyəndə. Ona görə yox ki, haralı olmağımdan utanırdım, mən əslində bu sualın cavabından yaranan ikinci sualı - “qaçqınsız?” sualını eşitmək istəmirdim...

Amma həyat davam edirdi. Yaşamağa ev, yeməyə çörək, geyməyə paltar tapdıq. Oxuduq da, işlədik də, ailə də qurduq, övlad sahibi də olduq. Bircə kəndimizi tapmadıq.

İndi o vaxtdan çox illər keçib – düz 25 il. Bir igidin ömrü deyərlər. İndi nə o kənd var, nə o ev var, nə güllü bağımız, nə də tut ağacımız. Eh... Tut ağacım, tut ağacım doğrudan da “indi sənin budağında bir iz qoymaq müşkül olub”... İndi nə ədəm var, nə də dədəmgil. Nənəm də çoxdan dünyasını dəyişib. İndi uşaqlarımız “Mən uşaq olanda...” deyə sözə başlayır. Gün keçir, ay keçir, il keçir - ömür keçir yəni. Lakin orda, uzaqlarda bir kənd var... Elsiz-obasız qalmış, yollarını kol basmış, cığırları itmiş, damları tökülmüş, ocağı sönmüş, ağacları qurumuş, izsiz, ləpirsiz bir kənd... Yetim uşaqlar kimi boynubükük, gözüyolda, küskün, kədərli bir kənd. Xatirələrlə dolu uşaqlığımızı qoyub gəldiyimiz kənd - Məmmədbəyli kəndi. O kənd bizim kəndimizdi. Getməsək də, görməsək də o kənd bizim kəndimizdir. İndi o kəndə getmək arzu, indi o kəndi görmək yuxudu.

25 ildir xatirələrlə anırıq səni doğma kəndimiz. 25 ildir xəyallar qururuq sənsiz səninlə. İndi yaz gələndə kəndin ətrini arayır burnumuz, xörək bişirəndə kəndin dadını axtarır ağzımız. Yağış yağanda “kəndə dolu yağır yəqin” - deyirik, gün qızanda kəndin sərin mehini arzulayırıq. Qar yağanda... qar yağanda pəncərənin önünə keçib kədərlənirik ki:

Qar yağırmı, görəsən yenə bizim ellərə,

Ağ yorğan çəkilibmi dərələrə, çöllərə.

Bəs qar yağıbsa əgər, kim qartopu oynayır,

Kim qaradam düzəldir, kim buz üstə sürüşür?

Yada salırmı bizi həyət, bağça, çöl, dərə

Kim dən verir görəsənac qalan sərçələrə?

Görən darıxırmı heç bizim üçün sərçələr,

Onlarda bizim kimi bəlkə didərgindilər.

Bəlkə onlar da getmir biz getməyən yerlərə

Rast gələn olubmu heç didərgin sərçələrə?

Axı, o kənd bizim kəndimizdi!

 

Asya Əhmədova,

AMEA Fəlsəfə İnstitutu